1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

Shaxs ijtimoiylahsuvi.
Jamiyat va shaxs maqsadlari orasidagi bog‘lovchi u yoki bu sotsial sistema bo‘lishi mumkin. Shaxsning jamiyatga, sotsial jamoalarning turli tiplariga madaniyat elementlari, sotsial norma va qadriyatlarni o‘zlashtirish orqali sodir bo‘ladigan jarayon ijtimoiylashuv deb ataladi. Individning sotsial tashkilot elementi bo‘lishi qay tarzda ro‘y berishdan, bir tomondan, sotsial tashkilotning shaxsga ta'sir etishi qobiliyati shakllanishi, ikkinchi tomondan shaxsning boshqa odamlar ta'siriga berilishi qobiliyatini shakllanishiga bog’liqdir.
Shaxs ijtimoiylashuv jarayonini ikki bosqichga: yani sotsial adaptatsiya va sotsial interiorizatsiyaga ajratish mumkin. Birinchisi, individning sotsial sharoitlarga, funksiyalarga, sotsial normalarga, sotsial guruhlarga, tashkilot va institutlarga, ya'ni muhitga moslashishdir. Sotsial adaptatsiya jarayoni asosan oiladan boshlanadi va shakllanadi. Oiladagi har qanday munosabatlar shaxsning ijtimoiylashuv jarayonida o‘z aksini topadi.Shu sababli individning shaxs sifatida shakllanishda oila asosiy rol o’ynaydi. Ikkinchisi, sotsial norma va qadriyatlarning individning ichki dunyosiga kirishish jarayonidir. Shaxs sotsial muhitga qorishib ketmaydi, balki unga mustaqil birlik sifatida kiradi, ko‘pgina nazariyalarda shaxsning ijtimoiylashuvi, tashqi ta'sir obyekti sifatidagina qaraladi. Bu nazariyalarda asos qilib faqatgina ijtimoiyllashuv yordamida sotsial o‘zgaradigan insonning tabiiy mohiyati olinadi; shaxsning aktivligi va unga beriladigan biologik; xususiyatlar hisobga olinmaydi. Ijtimoiylashuv shunga asoslanadiki, odam ijtimoiy faoliyatchi sifatida o‘zining ham, ijtimoiy hayotning, ham sharoit va vaziyatlarini belgilovchi omildir. Shaxs — sotsial ta'sirlanishning obyekti va subyektidir. Ijtimoiylashuv jarayonida belgilar sistemasi muhim ahamiyatga ega. Belgilar yordamida jamiyat individlar faoliyatini boshqaradi. Individ sotsial faoliyat ko‘rsatishi uchun sotsial jamoada qabul qilingan belgilar va ularni, ishlatish usullarini o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Individ faoliyat qiluvchi mavjudotdir. U tashqi muhitga shunchaki javob bermaydi, balki amaliy faoliyat jarayonida ham tashqi muhitning obyektiv qonuniyatlarini, ham inson sifatidagi o‘zining taraqqiyot va faoliyati qonuniyatlarini anglaydi va bu anglash asosida o‘zining sotsial faoliyatini belgilaydi. Shaxs tomonidan o‘zining faoliyatini boshqarish faqat obyektiv va subyektiv qonuniyatlarni bilishgina emas, balki shu qonuniyatlarni elementlarning ma'lum sharoitdagi shakl va xususiyatlarini ham bilishni taqozo qiladi. Shaxslarning sotsial faoliyati va sotsial harakatining boshlang’ich nuqtasi ma'lum ehtiyoj va manfaatlarni yuzaga, keltiruvchi obyektiv hayot sharoitlaridir. Faoliyat turlari ko‘pginadir, lekin eng muhimi ularning barchasi shaxsning moddiy va ma'naviy asosini tashkil qiluvchi, ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, ehtiyojlar shaxsning tashqi muhitga obyektiv bog’liqligini bildiradi. Shu sababli shaxsning amaliy faoliyati ehtiyojlarni qondirish shakli sifatida chiqaralishi, obyektiv sharoitlarni intiqosi va ularni qondirishni real imkoniyatlarini anglash sifatida qaralishi mumkin, ehtiyojlarni ikki ko‘rinishi farqlanadi: tabiiy va jamiyat tomonidan paydo qilingan ehtiyojlar. Tabiiy ehtiyojlar sifatida kishilarning kundalik ehtiyojlari: ovqat, kiyim, turar joy va boshqalar tushuniladi. Sotsial ehtiyojlar esa odamning mehnat qilish ehtiyoji, sotsial aktivlikdagi, ruhiy madaniyatdagi, ya'ni nima ijtimoiy hayot maxsuli shunga bo‘lgan ehtiyojidir. Tabiiy ehtiyojlar asos bo‘lib, ularda sotsial ehtiyojlar paydo bo‘ladi, rivojlanadi va qoniqtiriladi.