1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

3-savolning bayoni:
Qadimgi Misr sivilizatsiyasining o’ziga xosligi va betakrorligini uning tabiiy-geografik joylashuvi, Nil vodiysining nisbatan yopiqligi va tashqi hujumlardan himoyalanganligi, fir’avnlar hokimiyati va butun ijtimoiy tizimning barqarorligi, shuningdek misrliklarning yuqori turmush darajasi belgilab berdi.
Misr sivilizatsiyasiga chuqur konservatizm va an’anaviylik xos. Misrliklar o’zlarining madaniy qadriyatlar tizimiga biror bir yangilik kiritishdan qochdilar. Aksincha, ularda o’zlariga ma’lum g’oya, qonun, badiiy uslublarni asrash va taqlid qilish uzoq asrlar asosiy tamoyil bo’lib qoldi. Albatta bu hol yangi unsur, g’oya va uslublarni inkor qilmadi, ammo ular asta-sekin paydo bo’ldi. Shu sababli Misr ustalari doimo rioya qilgan an’anaviylik va konservatizm Misr san’ati uchun xos bo’lgan kontseptuallik va yuqori malakalilik, mohirlik, uyg’unlikni o’zida aks ettirib nihoyasiga yetkazib ishlangan.
Misrda din ilk urug’chilik jamoalarida vujudga kelib, juda uzoq taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Diniy an’analar mustahkam va turg’un bo’lgan, fetishizm, totemizm, ayniqsa hayvonlarga topinish Misrda uzoq davom etgan.
Misr xudolarining panteoni juda katta bo’lib, u ilk davrda vujudga kelgan madaniyatga borib taqaladi. Misrliklarning xudolari hayvon qiyofasida tasvirlangan. Xudolar mahalliy va umumisr miqyosida e’tiqod qilingan ilohlarga bo’lingan. Oddiy odamlarning himoyachisi va homiysi bo’lgan Amonga topinish umumisr xarakteriga ega bo’lgan. Quyosh xudosi Raning o’g’li Gorning yerdagi ifodasi sifatida qabul qilinadigan, o’limidan so’ng xudo bo’lib Osiris bilan tenglashtirilgan fir’avn shaxsini ilohiylashtirish alohida o’rin egallagan. Yer osti saltanatining podshosi Osiris butun Misrda e’zozlangan.
Misrda fir’avn Exnaton tomonidan ilgari surilgan monoteizmning birinchi tarixiy shakli bo’lgan yagona xudoga sig’inish konsepsiyasi o’z o’rnini topmadi.
Misr dinida u dunyodagi hayotga katta o’rin berilgan, o’limdan keyingi hayot bu hayotning davomi deb tushunilgan. Inson go’yoki, uch asosiy substansiya jismoniy tana, uning ma’naviy ko’rinishi («Ka») va uning ruhi («Ba») dan iborat. Faqat shu uch unsurning birligi boqiy yashashga imkon beradi. Mana shu boqiylikka intilish ko’mish marosimlarining shakllanishiga, inson tanasini abadiy saqlash uchun mumiyolashning paydo bo’lishiga olib kelgan.
Qadimgi Misr dini san’at taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Misr sivilizatsiyasi o’ziga xos, tuzilishi bo’yicha murakkab, mazmunan boy madaniyat yaratdi. Bu jahon madaniyati xazinasiga ko’plab durdonalarni yetkazib berdi. Bular qadimgi Misr yozuvi, yozuv uchun dunyodagi ilk material bo’lgan papirus, bugungi kungacha saqlanib qolgan afsonalar, ertaklar, nasihatlar, ulug’vor piramidalar va ibodatxonalar, fir’avnlar va amaldorlar dahmalaridagi suratlardir.
Misrliklar yozuvning uch ko’rinishidan foydalanishgan: muqaddas hisoblangan iyeroglif yozuv, iyeratik yozuv va demotik yozuv.
Misrliklar dunyoda eng qadimgi qiziqarli g’oyalar, badiiy obrazlar bilan sug’orilgan boy adabiyotni yaratdilar. Adabiyot uchun qulay omil bo’lib xalq og’zaki ijodi xizmat qildi. Ilk abadiy asarlar m.a. IV ming yillikda paydo bo’ldi. Ertaklar, didaktik nasihatnomalar, zodagonlar tarjimai hollari, diniy matnlar va poetik asarlar Qadimgi podsholik davridayoq paydo bo’ldi. O’rta podsholik davrida janrlarning xilma-xilligi ko’paydi. Yuqori darajada yozilgan prozaik asarlar paydo bo’ldi (Sinuxet hikoyasi). Yangi podsholik davrida Misr adabiyoti g’oyaviy-badiiy tugallanish davrini boshdan kechirdi.
Misr adabiyotida nasihatnoma va bashoratlar didaktik janri to’laroq aks etgan. Nasihatnomalardan «Ptaxotep nasihatnomasi», «Gerakleopol podshosi Axtoyning o’gli Merikaraga nasihati», «Fir’avn Amenxemxet I ning nasihatnomasi» kabi asarlarda davlatni boshqarish qoidalari bayon qilingan. «Axtoyning o’gli Dauafaga nasihati»da mirzolikni boshqa kasblardan afzalligi ko’rsatiladi. «Ani nasihati», «Amenemope nasihati»da turmush ahloqi va an’anaviy ahloq qoidalari batafsil bayon qilinadi.
Ertaklar Misr adabiyotida alohida bir janr sifatida shakllandi. Ulardan eng mashhurlari: «Fir’avn Xufu va sehrgarlar», «Kema halokatiga uchraganlar to’g’risida», «Egri va to’g’ri to’g’risida», «Ikki aka-uka to’g’risida».
Sivilizatsion tuzilmaning tarkibiy qismi sifatida maorif ilk sivilizatsiyalardayoq birinchi o’ringa chiqqan. Misr sivilizatsiyasi savodxonlik va savodli odamlarni yuqori qadrlagan. Yozuv, xudo va xo’jayin ma’nolarini anglatuvchi tushunchalar bitta iyeroglif bilan ifodalangan. Kohinlar bir vaqtning o’zida olimlar ham bo’lishgan.
Misr sivilizatsiyasida ulkan bilim xazinasini yaratdi, ammo u tor doirada foydalanildi. Misr fani asosan matematika, astronomiya, tibbiyot yo’nalishlarida rivojlandi. Dunyodagi birinchi Quyosh kalendari bo’lgan Misr kalendari osmon jismlari va Nil daryosi rejimi asosida tuzilgan. Misrliklar Quyosh va oy tutilishini oldindan ayta olganlar, yulduzlarning aniq xaritasini tuzganlar, suv va quyosh soatlarini kashf qilganlar, o’nlik tizimga yaqin hisobni yaratganlar, qo’shish, ayirish, bo’lish va ko’paytirishni bilganlar.
Misr tabiblari butun Old Osiyoga mashhur bo’lganlar. Bizgacha 10 tibbiyot papirusi yetib kelgan. Tabiblar 100 ga yaqin kasalliklarni davolash usullarini bilganlar, qon aylanishi va yurak faoliyati to’g’risida bilimga ega bo’lganlar.
Fadimgi Misr san’ati misrliklarning kundalik hayoti, ularning qadriyatlari va estetik qarashlarini aks ettiradi. Piramidalar Misr sivilizatsiyasining ramziga aylandi, shaharlarning paydo bo’lishi esa varvalik va sivilizatsiyaning chegarasi bo’lib xizmat qildi. Yirik madaniy markazlar bo’lgan Memfis, Fiva kabi shaharlar nafaqat boy moddiy madaniyatni, balki sivilizatsiyalashgan jamiyatining universal ma’naviy madaniyatini ham yaratdi. Misr sivilizatsiyasining qudrat, kuch va donishmandligini aks ettiruvchi Fivadagi Luksor va Karnak ibodatxonalari bugungi kungacha yetib kelgan.
Me’morchilikda fir’avnlarning piramida-qabrlari, ibodatxonalar qurish ustivor ahamiyat kasb etdi. Dahmalarning ikki xili: yer usti dahmalari va qoyaga o’yilgan dahmalar keng tarqaldi. Piramida va dahmalar qurish uchun I-II sulola fir’avnlari dafn qilingan mastabalar namuna bo’lib xizmat qildi. III sulola fir’avni Joser uchun balandligi 60 m bo’lgan zinapoyasimon ilk piramida mastaba o’rnida qurildi. IV sulola fir’avni Xufu, Xafra va Menkaura piramidasini qoyadan o’yib yasalgan 20 metrlik sfinks qo’riqlab turibdi.
Dayr-al Baxrdagi malika Xatshepsut ibodatxonasi va Ramzes III ning Madinat Abudagi (Fiva) ibodatxonalari ulug’vor tarzda qurilgan. Yana shunday ibodatxonalar qoyalarga o’yib yasalgan (Ramzes III ning Nubiyadagi Abu Simbel ibodatxonasi). Yana bir me’morchilik san’ati namunasi podsho saroyi qarorgohi monumental shaklda qurilgan. Barcha ibodatxona va saroylar rel’eflar, boy devoriy rangtasvirlar bilan bezatilgan.
Misrda mahobatli haykaltaroshlikning eng qadimgi namunalarini ko’rish mumkin. Masalan, Ramzes II ning ulug’vor haykali, hayotga to’la Nefertiti haykalchalari.