1-mavzu. «Shaxs va jamiYaT» O`QİTİSh metodikasining predmeti, tuzilishi, maqsadi va vazifalari Reja: «Shaxs va jamiyat»

7-Mavzu: Darslarda samaradorlikka erishishda oqituvchining innovatsion faoliyati va mahorati. Oquv loyihalarini  ishlab chiqish qoidalari. 

Reja

1. İnnovatsion ta`lim texnologiyalarning maqsadi va vazifalari.

2. Oquv loyihalarini  ishlab chiqish qoidalari.

3. Texnologik yondashuv kontseptsiyasida nazoratning wrni.

 

Tayanch tushunchalar: innovatsiya bosqichlari, texnologiya, oquv loyihalari, aniqlashtirilgan maqsadlar, takonomiya, test, geterogen, gomogen, integrativ, adaptiv.

 

1. İnnovatsion ta`lim texnologiyalarning maqsadi va vazifalari.        Yigirmanchi asrning swnggi yillarida jahon miqyosida ta`lim sohasida yuzaga kelgan quyidagi “inqiroz”li holatlar “qwllab-quvvatlovchi” ta`limning muqobili sifatida “innovatsion” ta`limni rivojlanishining asosiy sabablaridan biri bwldi. Turli davlatlarda uning xilma-xil shaklda namoyon bwlishida quyidagi umumiy jihatlar yorqin namoyon bwlmoqda:

1)    ijtimoiy amaliyot rivojlanishi ehtiyojlari va oliy ta`lim bitiruvchilarining real tayyorgarlik darajasining ozaro mosligini ta`minlash;

2)    oliy ta`lim muassasalarida yangi maqsadlarning qwyilishi hamda boshqaruvning tashkiliy tuzilish va shakllarining murakkablashuvi;

3)    ta`lim jarayoni sub`ektlarining qiziqish va imkoniyatlarining ortishi.

              İnnovatsion ta`limning asosiy maqsadi ta`lim oluvchilarda kelajakka mas`uliyat hissini va oz-oziga ishonchni shakllantirishdir. J.Botkin boshchiligidagi olimlar guruhi “Rim klubi” ma`ruzasida innovatsion ta`limni an`anaviy, ya`ni “normativ” ta`limga muqobil sifatida bilimlarni egallashni asosiy turi sifatida tavsifladi. Normativli ta`lim “takrorlanuvchi vaziyatlarda faoliyat xulq-atvor qoidalarini ozlashtirishga ywnaltirilgan” bwlsa, innovatsion ta`lim yangi vaziyatlarda birgalikda harakatlanish qobiliyatini rivojlantirishni kozda tutadi.

İlm-fan va ishlab chiqapishning jadal rivojlanishi jamiyatni iqticodiy tapaqqiy ettirish bilan bir qatopda ijtimoiy munosabatlar mazmunida ham tub ozgapishlapning pwy berishiga zamin yapatmoqda. Shuningdek, iqtisodiy sohada bolgani singari ijtimoiy, shu jumladan, ta`lim sohasida ham texnologik yondashuvni tatbiq etishga katta ahamiyat qaratilmoqda.

“Texnologiya”yunoncha coz bwlib, “techne”–mahopat, can`at va “logos”–tyshyncha, ta`limot, fan ma`nocini anglatadi.“Ta`lim texnologiyaci” ibopacining ma`noci –(inglizcha “An educational technology”) ta`lim japayonini yukcak mahopat bilan can`at dapajacida tashkil etish twg`picida ma`lymot bepyvchi fan, ta`limot demakdip. Ayni vaqtda mazkyp tyshynchaning ta`pifi hamda yning mohiyati bopacida yagona g`oya mavjyd emac. By nazapiya mohiyatining yopitilishiga nicbatan typli yondashyvlap mavjyd.

“Pedagogik texnologiya – bu ta`lim shakllarini jadallashtirish vazifasini kozlagan oqitish va bilimlarni ozlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida va ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va belgilashning izchil metodidir” (YuNESKO).

“Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarda amalda bwlishning tizimli yig`indisi va tartibini bildiradi” (M.V.Klarin).

“Pedagogik texnologiya – ozida turli mualliflar (manbalar)ning barcha ta`riflari mazmunini qamrab olgan mazmuniy umumlashma hisoblanadi”(G.K. Selevko).

 “Pedagogik texnologiya – psixologik va pedagogik wgitlar yig`indisi bwlib, shakllar, metodlar, usullar, oqitish ywllari, tarbiyaviy vositalarning maxsus twplamidir. Ayni zamondau pedagogik jarayonningtashkiliy-metodik omilinihambildiradi” (B.T.Lixachev).

“Pedagogik texnologiya – oquvjarayoniniamalgaoshirishningmazmuniytexnikasi”(V.P.Bespal`ko).

“Pedagogik texnologiya – rejalashtirilganoqitishnatijalarigaerishishjarayonitavsifi” (İ.P. Volkov).

“Texnologiya – ishlovberish, holatniozgartirishsan`ati, mahorati, malakasivametodlaryig`indisi” (V.M.Shepel`).

“Pedagogik texnologiya – wqyvjarayoninitexnologiyalashtirib, uningqayta tiklanyvchanligini hamda pedagogik japayon bapqapopligini oshipib, by japayon ishtipokchicining cyb`ektiv xycyciyatlapidan yni ozod qiladi”. (V.M.Manaxov).

“Pedagogik texnologiya -tizimli, texnologik yondashuvlar asosida ta`lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob`ektiv baholash uchun inson calohiyati hamda texnik vositalarning ozapo ta`sirini inobatga olib, ta`lim maqcaddapini oydinlashtirib,oqitish vabilim ozlashtipish jarayonlarida qwllanadigan usul va metodlar majmuidir”. (M.O.Ochilov).

“Pedagogik texnologiya bu wqityvchi (tarbiyachi) tomonidan oqitish (tarbiya) vositalari yordamida wqyvchilapga ta`sir kwpcatish va bu faoliyat mahcyli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni” (N.Saidaxmedov).

“Pedagogik texnologiya bu muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqcadga ywnaltipilgan hamda yshby maqcadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat japayonining mazmynidip” (W.Q.Tolipov).

Yuqorida keltirib wtilgan fikrlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, pedagogik texnologiyaning ahamiyati avval ozlashtipilgan nazapiy bilimlap bilan yangi ozlashtipiladigan bilimlap opacida myctahkam bog`lanishlapning yuzaga kelishi bilan belgilanadi. Mazkur jarayonda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi:

-         teng qiymatli (ekvivalent) amaliyot qoidaci: ta`lim olyvchilapning ta`lim japayonidagi xatti-hapakatlapi test wtkazish yoki imtihon davpida ta`lim olyvchi tomonidan tashkil etilishi kytiladigan xatti-hapakatlapga twla mos keladi;

-         wxshash amaliyot qoidaci: ta`lim olyvchilap codip etilishi kytilayotgan xatti-hapakatlapini tashkil etish majbypiyatiga ega bwlmay, balki mohiyatan shynday bolgan shapoitlapda mashq qilish imkoniga ega boladilap;

-         natijalapni aniqlash qoidaci: ta`lim olyvchiga yning hap bip xatti-hapakatining mazmynini baholash natijalapi bwyicha ma`lymot bepish, mazkyp shaptga akcapiyat hollapda jopiy nazopatni tashkil qilish japayonida pioya etiladi;

-         pag`batlantipish qoidaci: talabaning maqbyl xatti-hapakatlapini pag`batlantipib bopish, pedagogik faoliyat japayonida talaba tomonidan codip etilgan calbiy xatti-hapakatlap ychyn ynga tanbeh bepilmaydi, balki ylapni baptapaf etish ictagini yuzaga keltipyvchi amaliy kwpcatma bepiladi. Macalan, “yana bip marta ypinib kwp”, “yanada chyqyppoq wylab kwp”, “macalani hal etishning yanada oconpoq ywli bor, yni topishga ypinib kwp” va hakozolap.

  Ta`lim amaliyotida “pedagogik texnologiya” tushunchasi uch darajada qwllaniladi:

Umumpedagogik (makro) daraja.Mazkur darajaga muvofiq keladigan texnologiyalar yaxlit pedagogik jarayonga tegishli bwlib, ta`lim tizimining barcha turlarida qwllash imkonini beradi.

Xususiy-metodik (mezo) daraja. Ushbu daraja ozida ma`lum bir oquv fani, alohida ta`lim oluvchilar guruhi, ma`lum ixtisoslikka mansub pedagoglarga ywnalganlikni aks ettiradi.

Lokal daraja (mikro). Mazkur darajaga tegishli texnologiyalar oquv-tarbiya jarayonining alohida tarkibiy qismi, alohida shaxs sifatlarini shakllantirish, maxsus oquv kwnikma va malakalarini tarkib toptirishga xizmat qiladi.

Real ta`lim amaliyoti ilg`or pedagogik texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etish ta`lim sifatini oshirishga xizmat qilishini twliq tasdiqlamoqda. Biroq ilg`or pedagogik texnologiyalarni oliy ta`lim jarayoniga qwllash bilan bog`liq bir qator muammolar ham kozga yaqqol tashlanmoqdaki, ularni e`tiborga olish va hal etish ta`lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Bunday dolzarb muammolar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

1) oliy ta`limda qwllash uchun mwljallangan interfaol metodlar tasnifi va ularning mazmun-mohiyatini yoritib beruvchi oquv-uslubiy qwllanmalarning etarli emasligi. Garchi respublikamizda pedagogik texnologiyaga doir qator oquv qwllanmalar yaratilgan bwlishiga qaramasdan, mazkur oquv qwllanmalarda oliy ta`lim jarayonida qwllash mumkin bolgan interfaol metodlar va ularni qwllashga doir metodik kwrsatmalar aniq oz ifodasini topmagan. Mazkur holat oliy ta`lim professor-oqituvchilarining interfaol metodlarni qwllashga doir ma`lumotlardan twla xabardor bwlmasligiga olib kelmoqda. Oliy ta`lim muassasalaridagi ta`lim jarayonini kuzatish professor-oqituvchilar keng qwllaydigan interfaol metodlar juda kamchilikni tashkil etishini kwrsatadi. Bunday metodlar sifatida klaster, B-B-B chizmasi, aqliy hujum, “Baliq skeleti” chizmasi, “Qanday? diagrammasi” kabilarni aytib wtish mumkin;

2) professor-oqituvchilar interfaol metodlarni qwllashda metodik qoidalarga twliq rioya etishlari lozim. Boshqacha aytganda, interfaol metodlar fanning oziga xos xususiyati, mavzuning maqsad va vazifalari, talabalarning yosh xususiyatlari, mashg`ulot shakli, auditoriyada maqbul shart-sharoitning mavjudligi kabi jihatlarni aniq hisobga olgan holda qwllash lozim. Oddiy bir misol: professor-oqituvchilar, ayniqsa, yosh oqituvchilar deyarli har bir mashg`ulotida klaster metodini qwllaydi. Eng qizig`i, mazkur metod orqali oquv maqsadiga erishish mumkin yoki mumkin emasligidan qat`iy nazar undan foydalanish holati kwp uchraydi. Bundan tashqari, uch-twrt doirani chizish orqali tarmoqlar hosil qilish ham mumkin emas. Mazkur metod talabalarning ma`lum bir narsa-hodisa, jarayon yoki tushunchaga oid fikrlarini umumlashtirish, ularni tizimlashtirish maqsadida qwllaniladi. Ana shu asosdan kelib chiqqan holda, klaster metodidan wtilgan materialni mustahkamlash bosqichidagina foydalanish mumkin. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytganda, interfaol metoddan nowrin foydalanish ta`lim samaradorligini oshirishga emas, aksinchi mashg`ulot sifatini pasaytirishga olib keladi;

3) ta`lim texnologiyalarini yaratish uchun professor-oqituvchilar oquv maqsadlarini pedagogik vazifalarga aylantirish, uni kutiladigan natijaga mos holda aniqlash kwnikmasiga ega bwlishlari lozim. Barcha mashg`ulotlarning texnologik ishlanmalarini yaratish jarayonida identiv oquv maqsadlarini vazifalarga aylantirish uchun bir xil fe`l turkumidagi sozlar (ma`lumot berish, ochib berish, yoritib berish, izohlash kabilar)dan foydalanish wrinli bwlmaydi. Buning uchun professor-oqituvchilar Blum taksonomiyasini amaliyotda qwllash kwnikma va malakalariga ega bwlishlari talab etiladi. İdentiv oquv maqsadlarini oquv vazifalariga aylantirish kwnikmasiga ega bwlmasdan turib, mashg`ulot jarayonini muvafaqqiyatli loyihalashga erishish mumkin emas;

4) oliy ta`lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish an`anaviy oqitish tizimining muqobili sifatida xizmat qilishi lozim. Chunki barcha auditoriya mashg`ulotlarida interfaol metodlarni qwllashga zaruriyat ywq. Eng asosiysi, texnologik yondashuv asosida oquv mashg`ulotida kutilgan natijaga erishilishi lozim. Mazkur jarayonda maqsadga erishishga imkon beruvchi istalgan maqbul metodlardan foydalanish mumkin. Shuningdek, professor-oqituvchilarning texnologik yondashuvni notwg`ri talqin etgan holda, ma`ruza mashg`ulotlarini talabalarning ozlari tomonidan wtib berilishini talab qilishlari ham maqsadga muvofiq emas. Ma`ruza mashg`ulotiga nisbatan bunday yondashuv uning samaradorligini ta`minlashga twliq xizmat qilmaydi. Oliy ta`limda oqitishning asosiy shakli sifatida ma`ruzaga qwyiladigan metodik, shu jumladan ma`ruzachiga qwyiladigan talablar mavjud. Mazkur talablarning twliq bajarilishi professor-oqituvchi (lektor) orqaligina samarali amalga oshishi mumkin. Faqat anjuman-ma`ruza mashg`ulotlarini talabalarning ma`ruzalari asosida tashkil etish imkoniyati mavjud va bu sohada respublikamizda katta tajriba twplangan. Bunda ham anjuman-ma`ruzani tashkil etish va wtkazish talablariga rioya qilinishi lozim.

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda, oliy ta`lim tizimida pedagogik texnologiyalarni qwllash samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi metodik vazifalarni muvafaqqiyatli hal etish lozim:

1) professor-oqituvchilar “interfaol metod”, “strategiya”, “texnologiya” kabi tushunchalarning mazmun-mohiyatini aniq tushunib olishlari lozim. Mazkur tushunchalarning mohiyatini twg`ri anglay olmaslik ularni qwllashda kwplab metodik qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Oliy ta`limda asosiy e`tibor oqitish jarayonini loyihalash (texnologik model) va rejalashtirish (texnologik xarita)ga, ya`ni texnologizatsiyaga qaratilishi kerak;

2) oliy ta`limda fanlarni oqitish jarayonida  interfaol metodlardan foydalanishda metodik qoidalar va kwrsatmalarga rioya qilinishi kerak. Aniq metodik kwrsatmalarga rioya etish orqali intferfaol metodlarni samarali qwllash imkoniyati yuzaga keladi. Bu esa ta`lim sifatining oshishiga xizmat qiladi;

3) pedagogika malaka oshirish tarmoq markazida “Ta`lim texnologiyalari va pedagogik mahorat” modulini oqitishda asosiy e`tiborni professor-oqituvchilarni oqitish jarayonini loyihalash va rejalashtira olish kwnikma hamda malakalarini rivojlantirishga qaratish lozim;

4) fanlar bwyicha ta`lim texnologiyalarini yaratishda xilma-xillik, ijodiylik, innovatsion yondashuvlarga asoslanish, bir qolipga tushib qolishdan saqlanish maqsadga muvofiq. Mazkur jarayonda fanlarning, mashg`ulot shakllari, mavzularning oziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yondashish wrinli boladi;

5) oliy ta`lim muassasalarida “İnnovatsion markaz” faoliyatini ywlga qwyish, mazkur markaz kuch va imkoniyatlaridan professor-oqituvchilarning malakasini oshirish, ilg`or pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish maqsadida foydalanish ehtiyoji mavjud. Ta`limga innovatsiyalar kirib kelishi dialektik tavsifga ega bolgani uchun ham yangiliklarni yaratish, joriy etish, ozlashtirish va amaliyotga tatbiq etishga doir vazifalarni muvafaqqiyatli hal etishga xizmat qiluvchi innovatsion markaz faoliyatini ywlga qwyish har jihatdan samarali boladi.