1-mavzu. «Shaxs va jamiYaT» O`QİTİSh metodikasining predmeti, tuzilishi, maqsadi va vazifalari Reja: «Shaxs va jamiyat»

2-MAVZU: Shaxs va jamiyat kursining oqitish metodikasining boshqa fanlar bilan aloqalari.

Reja

1. 
   Olamni organuvchi fanlar: tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va ma`naviyatshunoslik
   
2. 
   Fanlar integratsiyasi va differentsiatsiyasiga oid muammolarini organish
   
3. 
   “Shaxs va jamiyat” fanini oqitish jarayoniga ta`sir qiluvchi boshqa muammolar
   

1. 
   Olamni organuvchi fanlar: tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va ma`naviyatshunoslik
   

Ma`lumki, bizga hozircha ma`lum bolgan dunyo uch qismdan, ya`ni: a) qum zarrasidan tortib galaktikagacha bolgan moddiy borliq, ya`ni tabiatdan b) tabiatning rivojlanib oziga xos yashash tarzini wtayotgan, hozircha faqat erda kuzatilgan va inson jismi bilan bog`liq bolgan kwrinishi – jamiyatdan hamda v) ana shu ikkala borliqning inson ongidagi in`ikosi bwlmish ma`naviy borliq – ya`ni ruhiyat dunyosidan iboratdir. Shu ma`noda olamni organuvchi fanlarni shartli ravishda uch ywnalishga bwlish mumkin: tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va ma`naviyatshunoslik. Ularning har biri, oz navbatida, yana bir qancha ywnalishlar va turlarga bwlinib ketadi. Masalan, tabiatshunoslik ximiya, fizika, biologiya, geologiya va boshqalarga bwlinsa, jamiyatshunoslik tarix, huquqshunoslik, siyosatshunoslik, sotsiologiya, estetika, ma`naviyat asoslari va shu kabilarga bwlinadi, ma`naviyatshunoslik esa – axloqshunoslik, psixologiya kabi fanlarni oz ichiga oladi. Shuni unutmaslik kerakki, ushbu fanlarning har biri ham oz navbatida, bir necha fanlarga bwlinib ketadilar. Masalan, ximiya – anorganikva organik ximiyaga, fizika – mexanika, elektrodinamika, optika, kvant mexanikasivaboshqalarga, biologiya – botanika, zoologiyaga bwlinadi va hokazo. Shu bilan birga bu fanlar ham, oz navbatida, yanada kichikrok, ammo yanada aniqroq fanlarga bwlinadilar. Fanlar taraqqiyotidagi ushbu jarayon ularning yanada boyib, inson bilimining esa yanada chuqurlashib borayotganidan dalolat beradi. İlmiy tilda bunga fanlar differentsiatsiyasi deb ataladi. Yuqorida kwrsatilgan ywnalishlarning har biri yana bir qancha fanlardan tashkil topadi, ular ham oz navbatida yanada "kichikroq", "chuqurroq" qismlarga bwlinib ketadi.

Fanlar taraqqiyotida differentsiatsiyaga teskari bolgan, ammo fanlarning yanada rivojlanayotganidan dalolat beruvchi boshqa bir hodisa ham yuz beradiki, unga fandagi integratsiya jarayoni deyiladi. Bunda aksincha, fanlarning oz ichida yanada chuqurlashuvi emas, balki bir necha fanlarning ozaro qwshilishi yuz beradi. Aslini olganda bu hol real dunyodagi bir-biri bilan bog`langan jarayonlarni aks ettiradi, ya`ni ularning in`ikosi sifatida amal qiluvchi fanlar ham ozaro qwshilib ketadilar va oziga xos "sintez", "aralashma" fanlar hosil boladi. Bunga biofizika, iqtisodiy kibernetika, biogeoximiya, radioastronomiya, iqtisodiy geografiya, astrobiologiya, fizik ximiya va boshqa fanlarni misol qilib kwrsatish mumkin.Shu paytgacha biz inson va jamiyat hayotining turli tomonlarini (masalan, iqtisodiy, axloqiy, diniy, huquqiy va shu kabi tomonlarini) alohida-alohida kwrib chiqdik. Endi esa mustaqil hayotga qadam qwyish arafasida insoniy munosabatlar, jamiyat, uning tuzilishi, mazmuni va rivojlanish xususiyatlarini umumiy tarzda, ularni tashkil qiluvchi tomonlarning bir-birlariga ta`siri jarayonida kwrib chiqishga harakat qilamiz.

Shu paytgacha maktab davrida olgan bilimlarimizga tayanib inson va uning turli-tuman jamoalari juda murakkab hodisalar ekanligini anglab oldik. Masalan, mavjud fanlarning asosiy kwpchiligi insonning ozini har xil nuqtai nazarlardan tadqiq qiladi. Biologiya va tibbiyotga oid fanlarda u jonli organizmlarning biri sifatida organilib, fiziologik, jismoniy, anatomik, gigienik, genetik va boshqa tomonlardan tavsiflanadi. Psixologiyada esa odamning ruhiy olami, uning xotirasi, hissiyotlari, intilishlari, tafakkuri va shunga wxshash jihatlari organiladi. Tarix fanida esauningtarixiytaraqqiyotivakamolotikwribchiqiladi. Siyosatshunoslik, dinshunoslik, falsafavaboshqafanlarhaminsonni ozpredmetinuqtainazaridanorganadilar. Xullas, fanlarkompleksibirginainsonningoziniharjihatdanorganadivaungahar xil ta`riflarberadi. Shu nuqtainazardaninsonningozinibirnechatushunchalarifodalashinikwrishimizmumkin: odam, inson, organizm, individ, banda, tana, shaxsvaboshqalar.

Jamiyat haqida hamyuqoridagi kabi fikrlarni aytishimiz mumkin. Uni ham turlifanlar oz nuqtai nazarlaridan organadilar va uning ham kwplab, ba`zan bir-biriga mutlaqo mos kelmaydigan ta`riflari mavjud. Siz ular haqida tarix, huquqshunoslik, iqtisodiyot asoslari kabi predmetlarni organish paytida muayyan tushuncha hosilqilgansiz. Masalan, "kitobsevarlar jamiyati", "ovchilar jamiyati", "faylasuflar jamiyati", "kiborlar jamiyati" kabi tushunchalarga duch kelgan paytimizda "jamiyat" sozi ostida yagona qiziqish, biralikda faoliyat kwrsatish, bir-biriga kwmaklashish maqsadida birlashgan kishilar guruhini anglaymiz. "İbtidoiy jamiyat", "feodal jamiyati", "burjua jamiyati" yoki "amerika jamiyati" iboralari esa insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarini yoki aniq bir mamlakatni aks ettiradi. Mazkur tushunchani yanada umumlashtiradigan bwlsak, u tabiatdan ajralib chiqqan, ammo baribir uning bir qismi bwlib qoladigan kishilar hamjamoasini, bir-biri bilan turli-tuman va murakkab munosabatlarga kirishadigan Er yuzidagi barcha kishilar yig`indisini anglatadi.

Kishilarningozaroaloqalarivamunosabatlarinatijasidajamiyathayotidabirbiridanfarqlanadigan, ammobir-birigafaolta`sirqiladigannisbatanmustaqilbolganbirqanchaqismlar, bwlaklar, elementlaramalqiladi. Ularningbirgalikdagifaoliyatijamiyatningbirbutunvadoimiyozgarishda bolgan dinamiktizimsifatidaamalqilishinita`minlaydi. Umumanolganda " tizim " iborasideyarlibarchanarsa, ob`ekt vahodisalarnitavsiflaydivaularningnisbatankichikroqqismlardan, bwlaklardan, elementlardantashkiltopganinihamda ular wrtasidamuayyanaloqalar, bog`lanishlarmavjudliginibildiradi. Tizimningnormalamalqilishidauningturliqismlariwrtasidagialoqavamunosabatlarbelgilovchi rol wynaydi. Dinamik, ya`niozgarishdabolgantizimjudakwp, ba`zan son-sanoqsizdoimiyozgarishdabolganqismlarvaelementlardaniborat. Ularningharbirioznavbatidayanadakichikroqbolgantizimvaelementlargaajraladi, yokiaksincha, harbirtizimunganisbatankattaroq, kengroqhodisaganisbatan element sifatidaamalqilishimumkin.

Jamiyatmustaqilbolgan,lekin nisbatan torroq, (kwpincha fanda "podsistema" deyiluvchi) kichikroq, ijtimoiy hayot sohalari deb ataluvchi tizimlardan iborat. Masalan, iqtisodiy (moddiy ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlar), ijtimoiy (guruhlar, tabaqalar, sinflarning munosabatlari), siyosiy (davlat tashkilotlari, siyosiy partiyalar faoliyati), ma`naviy (axloqiy, diniy, madaniy, falsafiy, ilmiy tizim va hokazo). Bularning har biri murakkab hodisa bwlib, oz navbatida yanada kichikroq, torroq elementlardan, qismlardan tashkil topadi. Shuning uchun har xil tadqiqotchilar jamiyatni har xil nuqtai nazardan: kimdir tashkilotlar sifatida, kimdir – ijtimoiy munosabatlar sifatida, kimdir – kishilar guruhlari sifatida, kimdir – ijtimoiy birliklar aloqadorligi sifatida organadilar.

Jamiyatning asosiy elementlaridan biri sifatida inson jamiyat hayotida qandaydir (masalan, mehnat, kasaba tashkiloti, etnik, diniy va shu kabi) jamoalarning a`zosi sifatida ishtirok etadi. Bu ma`noda jamiyat jamoalarning jamoasi sifatida yuzaga chiqadi. Ana shu jamiyatni organuvchi fanlar ham jamiyatning ozi singari turli-tuman bwlib, ular jamiyatni turli nuqtai nazardan ochib beradilar. Masalan, tarix fani turli-tuman konkret tarixlarga ajratiladi. Bunga u yoki bu mamlakat tarixi, har bir fan tarixi, har bir kashfiyotlar tarixi, har bir mamlakatdagi turli hududlar, shaharlar tarixi, ijtimoiy-siyosiy harakatlar, partiyalar tarixi, qwyingki, har bir oila va shaxs tarixi misol bwlishi mumkin. Bularning har biri oz ob`ekti bwlmish narsa yoki hodisani paydo bwlishidan tortib u qachongacha bosib wtgan vaqt mobaynida boshidan kechirgan barcha voqealarni xronologik ketma-ketlikda aks ettiradi. "Shaxs va jamiyat" oquv predmeti jamiyat yoki inson twg`risidagi muayyan masalalarni kwrib chiqayotgan paytda ularning tarixidagi oziga xosliklar, turli voqealarning mazkur hodisalar rivojiga kwrsatgan ta`sirini e`tiborga olishi, ya`ni ularning tarixini e`tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Chunki u yoki bu mamlakat wrtasidagi hozirgi munosabatlar organilayotganda ularning uzoq tarix davomidagi ozaro munosabatlarida yuz bergan xodisalar albatta ta`sirini kwrsatadi. Ularni e`tibordan chetda qoldirmaslik esa hozirgi paytdagi munosabatlaridagi ba`zi "noaniq", "tushunarsiz" holatlarni twg`ri anglashda yordam beradi. Bunga misol tariqasida Ozbekiston va Turkiya wrtasidagi munosabatlarga bundan 550-600 yil ilgari yuz bergan voqealar kwrsatgan ta`sirni yoki Markaziy Osiyo hamda Arab dunyosi, Mug`ulistonning ozaro munosabatlariga ularning uzoq tarixining ta`sirini kwrsatishimiz mumkin.

Yoki "İqtisodiyot asoslari" va "Shaxs va jamiyat" predmetlarini bir-birining bilimlari va tushunchalarisiz twliq tushunish qiyin. Chunki jamiyat hayotining turli sohalari va inson faoliyati iqtisodiy qonunlar ta`siri ostida yuz beradi va, aksincha, iqtisodiyot sohalaridagi ozgarishlar jamiyatning siyosiy, huquqiy, ma`naviy ozgarishlar ta`sirida kechadi. Ular doimo bir-birini taqazo qiladi. Ularni inkor etish yoki tan olmaslik ham insonga, ham jamiyatga salbiy ta`sir etadi.

İnsonni juda kwplab fanlar organadi. Masalan, uning jismoniy-fiziologik xususiyatlari biologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, genetika kabilar tomonidan, hatti-harakatlari axloqshunoslik, pedagogika, psixologiya va boshqa fanlar tomonidan tadqiq etiladi. Aslini olganda fanlarning barchasi u yoki bu darjada inson masalasini oz ichiga oladi. Shu ma`noda inson, uning tabiiy va ijtimoiy borlig`i kwplab fanlarning organish mavzuini tashkil etadi.

İnsonni organishda uning tevarak-atrofidagi ijtimoiy hodisalarga yaxshilik, yomonlik, vijdon kabi axloqiy xususiyatlar nuqtai nazaridan yondoshish etika predmetining mavzuini tashkil etadi. Xuddi shularga nafosat, chiroylilik, xunuklik, ulug`vorlik, fojealilik, kulgililik nuqtai nazaridan yondoshilsa estetik bilimlar hosil boladi. "Shaxs va jamiyat" predmeti esa bu hodisalarni birdaniga ham axloqiy, ham estetik, ham siyosiy, ham huquqiy va boshqa ijtimoiy bilimlar nuqtai nazaridan kwrib chiqadi. Shu ma`noda ushbu fan inson va jamiyat haqidagi alohida fanlarning oziga xos birlashuvi, sintezi hisoblanadi va unda ana shu sohalarga doir bilimlar oziga xos tarzda namoyon boladi.

Demak, "Shaxs va jamiyat" fanida faqat inson va jamiyat haqidagi konkret fanlarni organish asosidagina muvaffaqiyatga erishish mumkin. Binobarin mazkur fan jamiyat va inson haqidagi fanlardan olgan bilimlarni umumlashtirishga, ularning istiqboli qanday bwlishi twg`risida muayyan xulosalar chiqarishga yordam beradi. Bu esa har bir kishining mazkur fanni organish orqali dunyoda kechayotgan voqealarni tushunishini va unda ularni tahlil qilish kwnikmalari hosil bwlayotganini anglatadi. Ushbu fanning eng asosiy xususiyati ham ana shundadir.