1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

4. Diqqatning xususiyatlari 

      Diqqatning  o`ziga  xos  xususiyatlariga  uning  kuchi  va  barqarorligi,  bo`linishi,  kulami, 

parishonxotirlik,  taqsimlanishi  kabilar  kiradi.  Dastavval  diqqatning  barqarorligidan  iborat  bo`lgan 

tomonini  ajratib  ko`rsatish  kerak.  Biz  ma`lum  vaqt  oralig`idagi  diqqat  to`lqini  haqida  gapirishimiz 

mumkinmi?  Ayrim  tadqiqotchilar  diqqatning  davomiyligini  sof  biologik  ritmlar  bilan  cheklashga 

intilganlar.  Ular  diqqatni  tebranishi  deb,  atalishi  xususiyatini  diqqatning  biologik  ritmiga  kiritganlar. 

Diqqatning  tebranish  xususiyati,  odatda  bilinar-  bilinmas  qo`zg`atuvchilar  orqali  o`rganiladi.  Masalan: 

soatning chiqillashiga quloq soladigan bo`lsak, diqqatimiz jiddiy qaratilgan bo`lishiga qaramay, bu ovoz 

ba`zan  payqaladi,  ba`zan  esa  payqalmay  qoladi.  Bir  -  biriga  yaqin  bo`lgan  yorug`lik  farqini  ajratishda 

xuddi  shunday  hodisa  ro`y  beradi.  Diqqatning  bunday  tebranish  davrlari  hisoblab  chiqilgan.  Ma`lum 

bo`lishicha,  diqqat  tebranishining  davomiyligi  unchalik  katta  bo`lmay  1,5sekunddan  2,6  sekundgacha 

etadi.  Bu  hol  diqqat  tebranishining  asosini  biologik  jarayonlari  tashqil  etishini  ko`rsatuvchi  bir  dalil 

bo`ladi.  Diqqatimizni  uzoq  vaqt  davomida  biror  harakatsiz  o`zgarmas  ob`ekt  ustida  to`plashga 

imkoniyatimiz bo`lmasa ham, to`qnash keladigan ob`ektning o`zgarishi va harakatchanligi bilan bo`lgan 

qandaydir  bir  faoliyatni  bajarish  ustida  diqqatimizni  uzoq  vaqt  saqlay  olmaymiz.  Masalan:  koptok 

o`ynagan  paytda  shunday  qilib  barcha  diqqat  biror  ob`ekt  ustida  uzoq  vaqt  davomida  to`xtab  turolmasa 

ham, lekin diqqat uzoq vaqt davomida bitta faoliyatning o`zida to`planib turishi mumkin. 

      Ma`lum bo`lishicha, 40 minutlik ish davomida diqqatning qandaydir jiddiy tebranishi ro`y bermagan. 

Demak,  o`quvchilar  butun  dars  davomida  to`xtovsiz  ishlashlari  mumkin.  Albatta,  o`quvchilar  bunday 

uzluksiz  ishlash  bilan  charchaydi.  Bu  yoshda  o`quvchilarga  uzoq  muddat  davom  etadigan  ish  buyurish 

yaramaydi.  Bolalarning  yoshiga  qarab  ish  qiyin  bo`lsa  ham  ularga  dam  berib,  bir  ish  turidan  ikkinchi 

turiga o`tkazib turish kerak. Diqqatning barqarorligi uchun bajarilayotgan faoliyatning jadalligi nihoyatda 

katta  ahamiyatga  ega.  Diqqat  harakat  bilan  qo`shilib  va  o`zaro  bir-biri  bilan  chirmashib,  ob`ekt  bilan 

mustahkam  aloqa  yuzaga keltiradi.  Diqqatning bo`linishi  psixik  faoliyatning  shunday tashqil qilinishiki, 

bunda  aynan  bir  vaqtning  o`zida  ikkita  yoki  undan  ham  ko`p  ish  harakat  bajariladi.  Diqqat  haqiqatdan 

ham bo`linishi mumkinmi? O`tgan asrning oxirida o`tkazilgan ayrim tadqiqotlarning ko`rsatishicha, ayni 

biror vaqtning o`zida bajariladigan ikkita ish, masalan: yod olingan biror  she`rni o`qish va shu bilan bir 

vaqtda  qog`ozga  katta  bo`lmagan  sonlarni  qo`yish  mumkin.  Bu  har  ikkala  ishni  bajarish  uchun  qancha 

vaqt ketsa, ularni har birini alohida - alohida bajarish uchun shuncha vaqt ketadi. O`z diqqatini bo`la olish 

bir  qator  kasblar  uchun,  masalan:  o`quvchilar,  haydovchi,  pedagoglar  va  boshqalar  uchun  katta 

ahamiyatga egadir. O`qituvchi darsda o`quv materialini bayon etar ekan, o`zining fikrini uo`zatib borishi, 

gapirayotgan  gaplarini  o`zi  eshitishi  va  shuning  bilan  birga,  o`quvchilar  uni  qanday  eshitayotganlarini 

---

uchun  sinfni  kuzatib  borishi  kerak.  Diqqatning  muhim  tomoni  uning  bir  faoliyat  turidan  boshqa  bir 

faoliyatga  tez  o`tish  qobiliyatidir.  Diqqatning  ko`chirilishiga  ba`zan  ayni  bir  vaqtning  o`zida  idrok 

qilinadigan ikkita o`zaro farqlanadigan kuzatuvchini aks  ettirishga murojaat  qilishga to`g`ri keladi,  bir  - 

biridan farq qiluvchi ikkita qo`zg`atuvchining ta`sirini ayni bir vaqtning o`zida darhol bilib bo`lmaydi. 

Notiqqa qarab turganingda uni eshitish ancha engil bo`ladi. Bu erda eshitish va ko`rish qo`zg`atuvchilari 

bir - birini kuchaytiradi. 

        Parishonxotirlik  diqqatning salbiy tomonini tashqil etadi. Parishonxotirlik  deganda ko`pincha ishga 

nihoyat darajada berilib ketish tushuniladi. Syunday paytda odam atrofidagi narsalarni mutlaqo payqamay 

qo`yadi. Bolalarda parishonxotirlik tez - tez uchrab turadi. Bolalarning shaxsini uning irodaviy sifatlarini 

uzoq vaqt tarbiyalash yo`li bilan bunday parishonxotirlikka kurash olib borishi zarur. Parishonxotirlikdan 

tashqari diqqatning boshqacha turidagi uo`zilishlari ham uchrab turadi. Ongning kasallik tufayli torayishi, 

diqqatning  ko`lamining  cheklanishiga,  diqqat  doirasining  torayishi  kiradi.  Ayrim  ruxiy  kasallik 

holatlarida  diqqatning  inertligi  (sustligi)  yoki  mutlaqo  harakatsizligi,  qandaydir  biron  ob`ekt  ustida 

to`xtab  qolishi  holatlarini  kuzatish  mumkin.  Bola  hayotining  bir  oylik  davrlarida  uning  uchun  faqat 

ixtiyorsiz  diqqat  xos  bo`ladi.  Bu  davrda  bola  dastavval  tashqi  qo`zg`atuvchilardan,  ularning  keskin 

o`zgartirishlaridan  ta`sirlanadi.  Masalan:  To`satdan  paydo  bo`ladigan  qattiq  ovozlardan  harakatning 

o`zgarishidan  va  boshqa  narsalardan  ta`sirlanadi.  Ixtiyoriy  diqqatning  alomatlari  odatda  bola  yoshiga 

to`lgandan so`ng yoki ikki yoshga qadam qo`ygan davrda paydo bo`la boshlaydi. Ixtiyoriy diqqat tarbiya 

jarayonida  yuzaga  keladi,  bolaning  atrofidagi  odamlar  nima  qilish  lozimligini  asta  -  sekin  o`rgatadilar. 

Bolalar  o`z  diqqatini  ulardan  talab  qilinayotgan  harakatlariga  o`zlarining  bevosita  moyillaridan  voz 

kechishlariga  to`g`ri  keladi.  Bolada,  albatta  juda  sodda  go`daklik  shakli  bo`lsa  ham  onglilik  namoyon 

bo`ladi. Bolani ozodalikka, tartiblikka, ma`lum intizomlilikka, jamoat qoidalariga rioya qilishga o`rgatar 

ekanmiz,  buning  bilan  biz  bolada  ixtiyoriy  diqqatni  rivojlantiramiz.  Bog`cha  yoshidagi  davrda  bolaning 

ixtiyoriy diqqatini rivojlantirish uchun o`yin katta ahamiyatga egadir. Bog`cha  yoshidagi bolalar diqqati 

juda barqaror bo`ladi. Mashq qilish usuli bilan o`z diqqatini to`plash qobiliyati asta - sekin rivojlanadi. 

O`quv  jarayonida  ixtiyoriy  diqqatni  tartiblash  alohida  ahamiyatga  egadir.  Maktab  mashg`ulotlarini 

intizomlashtiruvchi  ta`siri,  dars  davomida  sinfda  o`tirish,  o`quvchilarning  so`zlarini  eshitish  zaruriyati, 

chalg`imaslik  bularning  hammasi  ixtiyoriy  diqqatni  tarbiyalashda  katta  rol’  o`ynaydi.  Har  turli  ta`lim 

ishlari  maktabdagi  o`quv  mashgg`uloti  ustida  ongning  yo`nalganligi  va  to`planganligini  saqlab  turishni 

talab  qiladi.  Bolalarning  hissiyotlari  ko`pincha  kuchli  bo`ladi.  SHuning  uchun  ularning  diqqatlari  qisqa 

vaqt ichida davom etsa ham kuchli bo`ladi. 

       Maktab  yoshidagi  bolalarning  hissiyotlari  ancha  barqaror  bo`la  boshlaydi.  SHuning  uchun  pedagog 

o`qish  materialini  hissiy  momentlar  bilan  boyitar  ekan,  buning  bilan  diqqatning  barqarorligi  va  kuchini 

saqlab  turishiga  yordam  beradi.  Biror  narsaga  qiziqib  kelgan  maktab  yoshidagi  o`quvchi  uzoq  vaqt 

diqqatli bo`lishi mumkin. Ammo kattalarning nazorati pasayib qolsa, u zarur vazifani bajarishdan chalgib 

boshqa  narsaga  kirishib  ketishi  mumkin.  Masalan:  adabiyotni  o`rganayotgan  o`quvchi  kino  yoki  biror 

o`qigan asari haqida xayol surib ketishi mumkin. Ayrim bolalar jismoniy mehnat darslarida diqqat bilan 

o`tirsalar boshqalari aqliy mehnatda kuchli diqqat bilan o`tiradilar. O`zi yoqtirgan darslarda kuchli diqqat 

bilan o`tirgan o`quvchilar boshqa darslarda o`qituvchilarning ancha tashvishga solib qo`yishlari mumkin. 

O`quvchilarning  o`quv  predmetiga  munosabati,  o`nga  diqqat  bilan  qarashi  ko`p  jihatdan  darsda 

o`quvchining  o`quv  materialini  jonli,  emotsional,  qiziqarli,  tushunarli,  shu  bilan  birga  to`liq  va  chuqur 

o`qita bilishga bog`liq. Bu talablarga rioya qilmaslik darsda o`quvchilarning parishonligiga yoki ikkinchi 

darajali qiziqishlarning paydo bo`lishiga olib keladi. O`smirlarda chuqur, barqaror qiziqishni tarbiyalash, 

o`qitishning  mazmunini  jiddiy  o`ylab  ko`rilganligi  ularda  diqqatni  tarbiyalashning  zaruriy  sharti 

hisoblanadi. 

      Bu  shart  -  sharoitlarga  rioya  qilinsa  o`smir  diqqatini  boshqarishga  halal  beradigan  ba`zi  impulsiv 

(ixtiyorsiz)  harakatlarga  qaramay  o`z  diqqatini  ixtiyoriy  ravishda  boshqarish  va  to`xtab  turish 

mumkinligini tezda egallab oladi. U o`zi uchun qiziqarsiz va qiyin ishni diqqat bilan bajarish zarur bo`lsa, 

o`zini  bu  ishga  majbur  eta  oladi.  Masalan:  Hamma  predmetlardan  beriladigan  vazifalar.  O`smirlarda 

kichik maktab yoshidagi bolaga qaraganda diqqatning tashqi ifodasi ham o`zgaradi. Agar kichik yoshdagi 

maktab  o`quvchining  yuz  ifodasi  va  gavda  holati  uning  qanchalik  diqqatliligini  aniq  belgilab  bersa, 

o`smir  esa  o`zining  diqqatsizligini  yashira  oladi.  Faqat  o`qituvchining  kuzatuvchanligi  orqali  buni 

aniqlash mumkin.