1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

2) hayvonlarning xatti - harakat tiplari. 

       Instinktlar  -  hayvonlarning  o`z  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  qiladigan  tug`ma  murakkab 

harakatlaridir.  Masalan:  ko`p  qushlar  juda  ustalik  bilan  in  yasar  ekan,  material  tanlash  va  inni  pishiq 

qurish  yo`lida  xilma  -  xil  harakatlarni  bajaradi.  Qaldirg`och,  o`rgimchaqlar,  asalarilarning  in  yasashlari 

bo`nga  misol  bo`la  oladi.  Hayvonlarning  biologik  ehtiyojlariga  qarab,  ularning  instinktiv  harakatlarini 

quyidagi  turlarga  bo`lish  mumkin:  ovqatlanish  instinkti,  saqlanish  instinkti,  nasl  qoldirish  instinkti  va 

poda  -  poda  bo`lib  yashash  instinkti  kabilar.  Instinktlar  mashq  qilish  yoki  o`rganish  yo`li  bilan  hosil 

bo`lmaydi,  ular  biologik  irsiyat  sifatida  o`tadi.  Instinktlarning  nerv  -  fiziologik  asosi  -  shartsiz 

reflekslardir.Ular  ma`lum  sharoitdagina  qulay  hisoblanadi.  Agar  sharoit  o`zgarsa  instinktlar  foydasiz 

bo`lib  qoladi.  Masalan:  qushlarga  tuxum  o`rniga  boshqa  narsani  qo`yib  qo`yilsa,  bosib  yotaveradi. 

Instinkt har bir turdagi hayvonlar uchun nasldan naslga o`tib o`zgarmay qoladi. Ko`nikma hayvonlarning 

individual hayoti davomida paydo bo`ladigan harakatlardir. Masalan: o`rgangan it qo`l o`zatilsa, oldingi 

oyog`ini beradi, it eshikni oyog`i yoki tumshug`i bilan ochadi. “o`yinga to`shadi”, keyingi oyoqlari bilan 

tikka  yuradi,  ot  aravaga  kiradi.  Bunday  harakatlar  ko`nikma  deb  ataladi.  Hayvon  instinktiv  harakatlar 

yo`li  bilan  qanday  ehtiyojlarini  qondirsa,  hosil  qilingan  ko`nikma  yo`li  bilan  ham  shu  ehtiyojlarini 

qondiradi.  Hayvonlarning  ko`nikmalari,  instinktlar  asosida,  shuningdek,  ilgari  hosil  qilingan  shartli 

reflekslar  asosida  vujudga  keladi.  Hayvonlarning  ko`nikmasi  “o`rganish”  yo`li  bilan  hosil  bo`ladi. 

Masalan: bo`rilar o`z bolasiga qidirish, ov qilishni o`rgatadi. Uy hayvonlarini odam “o`rgatganda” ularda 

ko`nikma  hosil  bo`ladi.  Kishilarning  hayvonlarda  shu  tariqa  ko`nikmalar  hosil  qilishiga  o`rgatish  - 

“dressirovka”  deb  ataladi.  Hayvon  biologik  taraqqiyoti  qanchalik  yuqori  bosqichda  tursa,  ko`nikmalar 

shunchalik  tez  hosil  bo`ladi.  Hosil  bo`lgan  ko`nikmalar  mustahkamlanishi  instinktiv  harakatlar  shaklida 

avloddan -avlodga o`tishi mumkin. 

Ayrim  narsalar  o`rtasida  murakkab  munosabatlarning  aks  ettirilishi  intellektual  harakatlarning  asosini 

tashqil etadi. Quyidagi tajriba intellektual harakatga misol bo`la oladi. Qarg`aning ko`zi o`ngida bitta ichi 

bo`sh  trubaga  ipga  bog`langan  ovqatni,  ya`ni  bir  parcha  go`sht  kiritilgan.  Qush  ovqatning  truba  ichiga 

kirganini, keyin ikki truba o`rtasidagi ochiq joydan o`tib, ikkinchi trubaga o`tib ketganini ko`rib turgan. 

Shundan keyin qarg`a darhol trubaning oxiriga yugurib borib, ovqatning trubadan chiqishini kutib turgan. 

Bu misol yuksak taraqqiy etgan hayvonlar narsalar o`rtasidagi munosabatlarni payqay olishini va mazkur 

vaziyatga  qarab,  ular  natijasini  oldindan,  ya`ni  harakat  qilayotgan  narsalarning  qaerda  paydo  bo`lishi 

mumkinligini  hisobga  ola  bilishini  ko`rsatuvchi  dalildir.  Maymunlar  intellekti  (aql)  ularning  murakkab 

masalalarni  echa  olishlari  bilan  ajralib  qolmay,  balki  ular  faoliyati  yo`nalishi  bilan  ham  ahamiyatlidir. 

(chunki  ular  81  xil  ovkat  turi  bilan  ovqatlanadi).  Instinktlar  va  ko`nikmalar  tashqi  ta`surotlarga  bir  xil 

javob  qaytarish  mexanizmi  sifatida  hayvon  organizmini  ortiqcha  zo`r  berishdan  saqlaydi.  Hayvon  bir 

---

necha  marta  muvaffaqiyatsizlikka  uchragan  vaziyatlardagina  masalani  hal  qilishning  eng  yuksak 

darajadagi usullariga, ya`ni intellekt bilan ish ko`rish usullariga murojaat qiladi. Maymunlarda har qanday 

narsani  sinab  ko`raverish  jarayonida  konkret  amaliy  tafakkur  sodir  bo`ladi.  YUksak  taraqqiy  etgan 

hayvonlar  to`dasida  o`zaro  munosabatning  ma`lum  shakli  mavjuddir.  Hayvonlarning  to`daga  birlashuvi 

o`z  navbatida  shu  to`da  a`zolarining  o`zaro  aloqa  bog`lashlari  uchun  zarur  “til”  ni  albatta  keltirib 

chiqaradi. Hayvonlarning qiyofa, suykalish va tovush signallari shaklidagi “tili” mavjud.