1 mavzu: Psixologiyaning predmeti

5. TAFAKKUR TURLARI 

    Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va bir muncha shartli tasnifi tarqalgandir: 

1. Ko`rgazmali - harakat; 2. Ko`rgazmali -obrazli; 3. Mavhum. 4.Nazariy; 5. Amaliy tafakkur. 

Ko`rgazmali  -  harakat tafakkur  - tarixiy taraqqiyot  davomida odamlar o`z oldilarida turgan maqsadlarni 

dastlab  amaliy  faoliyat  nuqtai  nazardan  echganlar,  keyinchalik  undan  nazariy  faoliyat  ajralib  chiqqan. 

Amaliy va nazariy faoliyat chambarchas bog`langandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy 

faoliyatning  o`zi  birlamchidir.  YAna  faoliyatning  taraqqiyoti  davomida  unga  nisbatan  mustaqil  nazariy 

fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan. Faqat butun insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan 

birga har bir bolaning psixik taraqqiyoti jarayonini ham dastavval sof nazariy faoliyat emas, balki amaliy 

faoliyatdir.  Guyo  bu  amaliy  faoliyat  ichida  avval  bola  tafakkuri  rivojlanadi.  Bog`chadagi  yosh  (3 

yoshgacha) asosan ko`rgazmali - harakat tafakkuri bo`ladi. Bola bilayotgan obrazli tafakkurni o`z qo`llari 

bilan  amaliy  ravishda  va  guyo  tabiiy  ravishda  ajratadi.  Masalan,  o`yinchoqlarni  buzib  ko`rish  va 

boshqalar. Ko`rgazmali - obrazli tafakkur. Ko`rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda ko`pincha bog`cha 

yoshida  bolalarda,  ya`ni  4  -  7  yoshgacha  bo`lgan  bolalarda  paydo  bo`ladi.  Bu  yoshdagi  bolalarda 

tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi avvalgidek to`g`ri va bevosita bo`lmaydi. Bola bo`layotgan 

obrazli  tafakkurni  aniq  idrok  qilishi  va  tasavvur  qilishi  shartdir.  Bog`cha  yoshidagi  bolalar  faqat 

ko`rgazmali  obrazlar  bilan  fikr  yuritadilar  va  uncha  tushunchaga  ega  bo`lmaydilar.  Bog`cha  yoshidagi 

bolalarda tushunchalarning yo`qligi shveytsariyalik psixolog J.Piajening quyidagi tajribasida juda yaqqol 

namoyon  bo`ladi:  7  yoshga  yaqin  bolalarga  xamirdan  qilingan  mutlaqo  bir  xil  hajmi  jihatdan  teng  2  ta 

soqqa ko`rsatiladi. Bolalar uni teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko`z oldida bitta soqqa ezib non shakliga 

keltiriladi.  endi  bolalar non  shaklidagi  soqqada xamir ko`p deb hisoblaydilar. Bolalarning ko`rgazmali  - 

obrazli tafakkurlari hali ularning idroklariga bevosita to`la bo`ysunadigan bo`ladi. Ularning ko`rgazmali - 

obrazli shaklida o`tadigan tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi hamir ko`proq, degan 

xulosaga olib keladi. 

MAVXUM  TAFAKKUR  (ABSTRAKT).  Bolalarning  amaliy  va  ko`rgazmali  hissiy  tajribalari  asosida 

ularning  maktab  yoshidagi  davrlarda  avval  sodda  shakldagi  mavxum  tafakkur,  ya`ni  mavxum 

tushunchalarga  asoslangan  tafakkur  rivojlanadi.  Maktab  o`quvchilarining  matematika,  fizika,  tarix  va 

boshqa  fan  asoslarini  o`zlashtirish  davomida  tushunchalarni  egallashlari  ularning  aqliy  taraqqiyotlari 

uchun katta ahamiyatga egadir. eng mavhum tafakkurlarning ham hissiy bilish chegarasidan ancha chiqib 

ketishga  qaramay,  hech  qachon  sezgi,  idrok  va  tasavvurlardan  to`la  -  to`kis  ajralib  ketmaydi. 

O`quvchilarda tushunchalarning taraqqiy etishi jarayonida ko`rgazmalilik ikki tomonlama rol’ o`ynaydi. 

Bir tomondan, ko`rgazmalilik, tushunchalarning taraqqiy etishi ni engillashtiradi. Ikkinchi tomondan, har 

qanday  ko`rgazmalilik  sharoitida  maktab  o`quvchilarida  mavxum  tafakkurning  tarkib  topishiga  qulay 

sharoit yarata bermaydi. Juda ko`p ko`rgazmalilik o`quvchilar diqqatini chalg`itib yuboradi.