1-Mavzu: Psixologiya tarixi fanining predmeti va vazifalari (2soat) Reja

Brunevik sxemasi.
MUAMMOLI VAZIYaT:
Egan Brunevik kontseptsiyalar klassifikatsiyasi.
Ba’zi psixologik sistemalarda «kontseptsial fokus» degan fikrda Etan Brunevik «organizm va uni muxiti » umumiy sxemasidan chiqib kelib asosiy psixologik kontseptsiyalarni klassifikatsiya qilishni taklif qildi. Bu sxemani asosiy komponentlari shundan iborat:
A- organizmning uzoq щtmishi;
V- organizm atrofidagi fizik moddalar;
S- procimal stimullar;
D- organizm;
E- tщqimalar ‘arakati;
J- organizmning muxitini o’zgartirishi;
Z- faoliyatni uzoq, keyinchalik faoliyati;
Bu umumiy sxemani Brunevik aloxida tarixiy shakllangan yo’nalishlar bilan moslashtiradi, Strukturalizm (psixologiyani vazifasini ongini asosiy elementlarini tonib ularni orasidagi bog’lanish strukturasini aniklash kontseptsiyasi) va geshtalьtizm (ongni butun «dalalar» o’zgarishini tushuntiruvchi kontseptsiya) proksimal stimullar - organizm munosabatlari bilan chegaralanib koladilar.
Klassik bixeviorizm (psixologiya predmetini stimullarga ‘arakat reaktsiyasi deb xisoblovchi) «proeksimal stimullar - proeksimal reaktsiyalar» boglanish bilan chegaralanadi (a-A). Freydizm organizmni uzoq щtmishga boьliqligi bilan chegaralanadi. (S-0) funktsionalizm muxit ob’ektlarini ular bilan operatsiya kilish munosabatini nazarga oladi (v-A). Bu sxemani e’tiborga olib Brunevik ‘ar bir sanalgan teoriya butun protseesni bir fragmenti deb xisoblaydi, ammo psixologik tarixini anglash uchun Brunevik sxemasi yaramaydi: genetik sababi va teoriyalar buzilishini tushuntirib bermaydi.
Sistematologiya» Daniya olimi K. Madsen fanni щzini ilmiy analiz qilish kerakligini gapirib psixologik teoriyalarini solishtirib щrganish kerakligini uni «sistematologiya» qilishni taklif qildi. Teoriya deb - u shved filosofi G.Gernebodan sщng «ilmiy tekst» yoki fikrlash (yozma, ogzaki), metoteoriya deb - shu tekstni teoritik analizini tushunamiz. Tekstni yaratiganda bir necha darajani taklif qiladi:
a) diskriptiv (tasvirlovchi);
b) gipotetik (tushuntiruvchi);
v) metastrata, bunda tekstni avtori bilim, xaqiqat, metod, modelь to’g’risida o’z fikrini bildiradi.
«Sistematologiya» asosiga Madsen «fikrlash ekanomikasini» qщydi. Bu adashtiruvchi ishonch, chunki kщz bilan kщrilgan xaqiqatni bildiradi, xaqiqat ilmiy bilimni mazmunini tashkil qiladi deb adashtiradi. Materialistik dialektikasi pozitsiyasidan psixologik щrganishni ilmiy kategorial analiz qilish imkoniyati paydo bщladi. Kategoriyalar - fikrni eng umumiy buzilmas, щzaro boьlangan ish tashkilotchilari xisoblanadi. Ular xaqiqatni aktiv tasvirlanishidir. Falosofiy kategoriyalar ilmi (forma va mazmun, son, sifat va boshkalar) grammatik kategoriyalarga щxshab uzoq tarixga ega.
Konkret fannng kategoriyasiga kelganda bir fan soxasida ‘am yaxshi urganilmagan. Ilmiy kategoriya, usullar xali ishlab chiqilmagan. Kategorial yondoshish, ilmiy ьoyalarni щrganish dinamikasi kelajakda keng imkoniyatlar ochiladi. Fan tarixini problemalarini щrganishda kategorial yondoshishni quyidagi antitezalarga to’ldiruvchi sifatida tushuntiradi.
Mazmunan - formal.
Olimning щz ulushini ilmga qщshishi qaytarilmas bщlganligi uchun tarixchini vazifasi bu ulushni maxsus xususiyatlarini tasvirlashdan iborat. Konkret voqealarni qaytadan щzgargirib tarixchi ularni boshqalar bilan solishtirmay, razryadga taqsimlamay baxolay olmaydi. Bu ikki bo’linmas tarixiy fikrni operatsiya qilish teoriyalarda щxshashmasliklari bilan aks ettirilgan. Teoriyalarda mazmuniga yoki «formasiga» e’tibor kuchaytirilgan. Bularda mazmunliroьi tarixiy qaytarilmas voqealarni moslashtirgan, formal esa printsiplar va konstruktsiyalar bilan moslashtirgan.
Individul - sotsial.
Ilmiy щrganish boshidan sotsialdir. SHu bilan birga ‘ar bir щrganuvchi shaxs щz programmasiga ega va xech kim yetolmagan maqsadga intiladi. Ammo ‘ammani boshqachaligini tan olish ma’nosiz bщlar edi, agar umum qabul qilingan xisobot sistemasi bщlmasa kategoriya sistemasi kollektivni ijodi va boyligidir. Teoriyalarni avtorini sanab borishi mumkin, ammo kategoriyalar «tilga» щxshab nomsiz, ular butun olimlar tomonidan qabul qlinib ‘ar birini faoliyatiga raxbarlik qilib turgan printsip tarkibiga va tushuntirshi nuqtasiga kiradi.
Fan kategoriyasi (xuddi tilnikidek) tarixiy natijadir. Ularni mazmuni asrdan asrga щzgaradi. Kategorial qurilish щz rivojlanishida qator davrlarni щtadi. Davrlarni щzgarishi revolyutsion ‘arakterga ega. Ammo bu щzgarishlar shu vaqtgacha bщlgan yutuqlar yuqqa chiqarilgan emas. Щrganishni rivojlanishida ‘ar bir davrda kategoriyalar moslashtirilib invariant va variantini birligi deb bilamiz. Ularni munosabati «invariant-variantiv» mazmunini oladi. Ilmiy ьoyalarni rivojlantirishda aktual va tarixiylikni ochib katigorial analiz «antikvarizm - prezentizm» anatomiyasini yangi pozitsiyadan xal qiladi. «Prezentizm» uchun shu narsa ‘arakterliki, ilm fanning щtmishini xozirgi zamon tushunchasi tomonidan щrganib ‘amma noilmiy, ularga tщьri kelmaydigan kismidan voz kechiladi. Antikvarizm esa teskarisiga, butunlay xozirgi dunyoqarashdan oldingi davrni tushunish uchun voz kechish kerak deb biladi. Ikkala tendentsiya ilmiy ьoyani ‘arakatini щxshash xolatini kщrishda tщskinlik kiladi. Antikvarizm davrlarni jonli boglanishini kesib tashlaydi. ‘ar bir asr щz qobiьi ichida qoladi, uni щrganish xozirgi zamon fani uchun foydasiz bщladi. Prezentizm ‘am uni ru’lantirib jonlantira olmaydi. Kategoriyalardagi invariantlik uzoq tarixiy davr davomida щtmishda, kelajakda va xozirgi zamonda ‘arakat qilishda sharoit yaratadi. SHunday qilib tarixiy щrganishlar «antikvar» щrniga aktual a’amiyatga ega bщladi, bu bilan psixologga щz fikrini boshqa davr va kelajakdagi fikrlar bilan ichki boьlanish borligini tushunishga yordam beradi. Poixologik щrganish tarixiga kategorial yondashish uni mu’im savollarini yangicha yoritishga, shu qatori psixologiyaga muotaqil fan statusi berilishiga sharoit yaratib berganini yoritadi. Ularga eksperiment qщllanishi, maxsus labaratoriya paydo bщlishini, matbuotda yoritilishini va xokozoni kiritish mumkin.
Boshqa mu’im masala poixologiyani maktablarga va sistemalarga bo’linishiga qarashlidir. Bunday bщlinish shunday sharoitda bщldiki; kategorial apparatni bir bloki kuch bilan eksperimental teoritik ishlarga e’tibor berdi. Kategoriyalar birlashmani emas, balki sistemani tashkil qiladi. SHuning uchun konkret ilmiy ob’ekt xaqida «bir kategoriyada» deb fikrlash mumkin emas. Bu sistemani tarixiy darajali tabiatida uni zvenolari ‘ar xil darajada ‘arakat qilishi mumkin yani ‘ar xil davrni ilmiy щrganishni rivojlantirishdir.
Kategorial analiz uchun obekt bщlib fanni rivojlanishi formalari xizmat qiladi. U jamoat -tarixiy praktikadan kelib chiqdi. Ilmiy щrganish tarixini burilish punktlarida psixologik щrganishlar sotsial - ideologik stimulyatorlarga boьliqligi yanada yaqqol kщrinadi. Bu kitob avtoriga jщnash nuqtasi bщlib determinizm ьoyasi sabab bщldi. Ilmiy щrganish deterministikadir. Mazkur kitob psixologiya tarixini deterministik bilimini progressi tomonidan kщrib chiqishni ‘arakat qiladi.
Asar psixologik fikr tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, uning qadim o’tmishlarga borib taqalishini e’tirof etish mumkin. CHunki odamzot o’zini o’zgalardan, atrof-muhitdan ayri anglay boshlagan davrdan boshlab, unda o’ziga ruhiy xolatlar va jarayonlar to’g’risida tasavvurlar shakllana boshlagan. Lekin anna shu tasavvurlar va tushunchalarni yaxlit tizimga solib, uning qonuniyatlari to’g’risidagi dastlabki urunishlar uning fan sifatida shakllanishning ibtidosiga to’g’ri keladi. Umuman ruh haqidagi g’oyalar qadimdayoq Sukrot, Platen, Arastularning falsafiy qarashlarida shakllangan. Demak, birlamchi psixologik qarashlar falsafa negizida paydo bo’lgan edi.
Buyuk allomalar asarlarida jon va ruh xaqidagi qarashlardan ta’sirlangan boshqa olimlar, birinchi navbatda, faylasuf olimlar tabiat jamiyat va inson tafakkuri xususida asarlar yaratganda, inson ruhiyatiga ham e’tibor qaratilishini o’zlariga odat qilib oladilar. SHu bois ham psixologiyani haqli ravishda falsafa negizida shakllangan fan deyish mumkin.
Keyinchalik boshqa fan sohalari, ayniqsa, tibbiy-biologik izlanishlarda inson va uning murakkab tuzilishi, ruhiy hayotga qiziqishi ortib borgan sari sekin-asta psixik jarayonlarning ham yaxlit bir tuzimi bo’lishi va uni ham fanning yutuqlaridan foydalangan holda o’rganish mumkinligi g’oyasi paydo bo’ladi. Qolaversa, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, inson ruhiyati to’g’risidagi psixologik hamda falsafiy qarashlar bilan tabiiy-ilmiy (anatolik, fiziologik, bioligik, bioximik va boshqalar) qarashlar o’rtsida tafavutlar chiqqani sari uning alohida fan sifatida shakllanishi zaruriyati ortib bordi.
o’rganishga ehtiyoj paydo bo’ldi XIX asr oxirlarida, aniqrog’i, 1879 yilda nemis olimi Vilgell Vund Leybniq universitetida dunyoda birinchi eksperimental dunyoda birinchi eksperimental psixologik laboratoriyaga asos soldiki, unda o’tkazilgan yuzlab tajribalar va eksperimentlar psixologiyaning ham alohida fan sifatida o’zini ko’rsatishga xaqli ekanligini isbotladi.
CHunki Vundt tibbiyot fani bo’yicha ham mukammal bilimlarga ega bo’ladi keyin fiziologiya sohasida muvoffaqiyatli ishladi, so’ngra falsafaga berilib ketdi. Balki, aynan bir qator fanlarni ham gumanitar ham tabiiy fanlar asoslarini yaxshi begilaganligi ob’ektiv sabab bo’lgandirki, olim odam psixologiyasi unda ro’y bergan jarayonlar oddiy sezishdan tortib, mavhum tafakkurgina bo’lgan jarayonlarni hissiy holatlarni amaliy tarzda eksperimentlarda o’rgana boshladi.
Uning maqsadi-eng avvalo inson ongini tashkil etuvchi sof elementlarni ajratib olishdan iborat edi. SHuning uchun ham psixologiyada u asos solgan yo’nalish strukturapizm deb nomlanadi. Psixologiya fan sifatida shakllanib, unda olimlar qarashlari, shakllanib borgan sari ruhiy kechinmalar tabiatini kegizdan, ich-ichidan o’rganishga ehtiyoj paydo bo’ladi.
Klassik psixoanalizmning asoschilaridan bo’lgan avstriyaning olim Zichmund Freyd psixologiya nafaqat ong sohasini, ya’ni bevosita ongsizldikka aloqador hodisalarni, ya’ni real yetolmaydigan hodisalarga tabiatini ham o’rganishi lozim degan g’oyani ilgari surgan Freyd ikkita asosiy narsaga e’tiborini qaratdi.
Birinchidan. Har qanday psixik jarayon yoki holat ongli, g’oyada va ongsiz bosqichlarda yoki holatlarda ro’y beradi.
SHaxs tizimida ham bu uchala bosqichning o’rni bo’lib undagi jarayonlar inson tomonidan anglamaydi, lekin ongli hayotga ularning ta’siri katta Ego-tashqi olam bilan bog’langan, uning ta’sirlariga beriluvchan shaxs xususiyatlarini o’zida mujassam etadi va doimo “Id” ni siqib chiqarishga harakat qiladi. Insonda yuqoridagilarning qay biri kundalik xulq me’erlarida ustivor bo’lishga qarab, uning jamiyatdagi o’rni belgilanadi.
Ikkinchi: Inson xulq-atvorini va uning amallarini boshqarib turadigan psixik energiya borki, u shaxsning qiyofasini belgilaydi.
Boshqacha qilib aytganda, extiyojlarni qondirishgan undovchi kuchlar libida energiya hamda agresi energiyalar mavjuddir.
Bu kuchlar shaxsning ma’naviy va aqliy salohiyatini ta’msinlash maqsadida psixik quvvatni taqsimlovchi mexanizm rolini o’ynaydi.
TEST.
1.Dastlabki ruh xaqidagi g’oyalar qaysi faylidrolarning falsafiy qarashlarida shakllangan.
A.) Araetura, Platon, Suhrot.
V) Ibn Sino, Farobiy, Suhrot.
G) Suhrot, Platon, Geraklit.

2. Qachon va kim tomonidan Leybinits universitetida dunyoda birinchi ekisprimintal psixalogik laboratoriyaga mos solindi.
A) 1879 yil Vilgalьm Vund.
B) 1878 yil Jon. Lok.
V) 1863 yil Sechenov.
G) 1883 yil Ivanov.

3. Klassik psixanalizimning asoschilaridan bo’lgan Avstraliyalik olim Zigmund Fred psixalogiyada qanday g’oyalarni algari surgan.
A) Ong soxasi, bevosita ongsizlakka aloqador xodisalarni ochib berdi.
B) Real sharoitda inson o’zi anglab yetmaydigan xodisalar tabiatini o’rganish lozim degan g’oyani ilgari surgan.
V) Inson xayotida ijtimoiy muxitni siyosiy olim deb xisoblagan.
G) A va B javob to’g’ri.

4. Nechanchi asrdan boshlab inson ru’iyati xaqidagi fan aloxida fan sifatida shakllangan.
A) XX asr
B) XV asr
V) XIX asrning ikkinchi yarmi.
G) XIX asrning 1 yarmi.

5. Extiyojlarni qondirishga undovchi kuchlar.....
A) Libido energiyasi
B) Agressiv energiyasi
V) Hulq- atvor reaktsiyasi
G) A va V javob to’g’ri.