1-mavzu: psixologiya fanining maqsad va vazifalari reja

5-MAVZU: SHAXS PSIXOLOGIYASI
Reja:

1. 
   Shaxs haqida tushuncha
   
2. 
   Shaxs ehtiyojlari va motivlar
   
3. 
   Shaxsni jamiyatda ijtimoiylasuvi
   

«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha tarmoqlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson psixologiyasi bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi shaxsning jamiyat bilan aloqasini chetlab o‘tolmagan. Abu Nasr Farobiy, A. Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab sharq allo- malari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlari- ni ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlagan.
Har bir odam konkret shaxs sifatida odamlar qurshovi- da yashaydi, ma’lum guruh yoki jamoa qurshovida bo‘ladi. Guruh va jamoalar doim o‘zgarib turadi. Shaxs esa ana shu o‘zgarishlarga moslashib shu guruhdagi murakkab munosabat- larga kirishishi kerak. Shaxs ijtimoiy mavjudot bo‘lib odam- lardan alohida yashay olmaydi.
Odam bolasi individ sifatida dunyoga keladi, o‘z hayotini davom ettirish uchun tug‘ma, shartsiz reflekslarga, nerv siste- masining tiplariga ega bo‘ladi. Keyinchalik shu reflekslar asosi- da ma’lum munosabatlarga kirisha boshlaydi. Biz katta yosh- dagi odamni ham, chaqaloqni ham, tilni va oddiy malakani egallay olmaydigan telbani ham individ deymiz. Individ qa- chonki jamiyatga foydasi tegadigan bo‘lib, odamlar bilan ongli munosabatda bo‘lgandagina shaxs bo‘la oladi.
Shaxs ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidir. Odam bolasi tug‘ilishidanoq ma’lum biologik belgilarga ega bo‘lib, u ijti- moiy tajriba orttirish jarayonida shaxs bo‘lib shakllana bosh- laydi. Shaxs ma’lum jamiyatning a’zosi bo‘lib, shu jamiyat a’zolari bilan ijtimoiy munosabatlarga kirishadigan konkret in- sondir. Kelib chiqishi jihatidan ijtimoiy bo‘lgan, o‘z e’tiqodiga, qarashlariga, munosabatlariga, baholariga ega bo‘lgan subyekt shaxs deb ataladi. Odam ijtimoiy jamiyatda, konkret odam- lar bilan ijtimoiy munosabatlar jarayonida shaxs sifatida tarkib topa boshlaydi. Har bir kishining shaxsi uning individualligi- ni vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlar birikuvidan tarkib topadi. Individuallik kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birik- masidir. Individuallik temperament va xarakter xususiyatlari- da, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda bilish jarayon- lariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvurlar)da, qobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos uslubida va hokazolar- da namoyon bo‘ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgan inson shaxsi o‘z individualligi jihatidan betakrordir.
«Individ» va «shaxs» tushunchalari bir-biriga o‘xshash bo‘lmagani singari, o‘z navbatida, shaxs va individual- lik ham birlikni tashkil etadi, lekin ular bir-biriga o‘xshash emasdir. Kishining katta sonlarni «ichida» juda tez qo‘sha olish va ko‘paytirishi kabi qobiliyati, epchilligi va qat’iyatliligi, o‘ychanligi va tirnoqlarini tishlash odati, bo‘lar-bo‘lmasga ku- laverishi va boshqa xislatlari uning individualligi belgisi sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan: epchillik va qat’iylik o‘spirinning individualligi belgilari bo‘lib, jumladan, u sportda tuman birinchiligiga da’vogar komandaga qo‘shilmagunga qadar, uzoq joylarga turistik sayohat paytida u tez oqar va muzdek daryo- dan kechib o‘tishini ta’minlash vazifasini o‘z zimmasiga olma- gunga qadar uning shaxsini ta’riflaydigan belgi sifatida yuzaga chiqmasdan keladi. Kishining individual xususiyatlari ularga shaxs sifatida mazkur kishi subyekt hisoblangan shaxslararo munosabatlar sistemasida zarurat tug‘ilguncha ma’lum vaqt- ga qadar «soqov»ligicha qolib ketadi. Shunday qilib individu- allik inson shaxsiga xos fazilatlarning faqat bitta jihati bo‘lib hisoblanadi, xolos. Aynan shu sababli ham, pedagog uchun ahamiyatli bo‘lgan bolalariga individual yondashishni amalga oshirish vazifasini ajratib ko‘rsatish kerak. Bu esa bolalarning psixologik xususiyatlarni hisobga olishni, yoki bolaning o‘z tengdoshlaridan nimasi bilan farq qilishi va shu munosabat bi- lan tarbiyaviy ishni qanday tashkil qilish kerakligini aniqlashi- ni taqozo etadi. Bolalarning haqiqiy munosabatlar sistemasiga kiradigan shaxsi hamisha pedagogning diqqat markazida turi- shi, o‘quvchilarning ma’naviy dunyosini boyitish pedagogning doimiy vazifasi bo‘lib qolishi kerak.
Shaxsning tuzilishi. Psixologiyada ikkita omil – biologik va ijtimoiy omillar ta’sirida shakllangan ikki asosiy kichik struk- tura borligi ta’kidlanadi. Inson shaxsining o‘zi «endopsixik va ekzopsixik» tuzilishga bo‘linadi. Endopsixika ichki psixik ho- latdir. Biologik jihat bilan bog‘liq bo‘lib, kishining nerv psixik tuzilishiga o‘xshash inson shaxsining ichki mexanizmlari ka- bi psixik qismlar va funksiyalarning o‘zaro ichki bog‘liqligini ifodalaydi. Endopsixika moyillik, xotira, tafakkur va xayol xu- susiyatlari, irodaviy zo‘r berish, tashqi ta’sirlarga beriluvchan- lik kabi boshqa xislatlarni o‘z ichiga oladi.
Ekzopsixika tashqi psixik holat bo‘lib, ijtimoiy omil bi- lan belgilanadi, kishi munosabatlarining tashqi sistemasini va uning tajribasini, ya’ni qiziqishlarini, moyilliklarini, ideallar- ini, ustun darajadagi his-tuyg‘ularini, shakllangan bilimlari va boshqa belgilarini o‘z ichiga oladi. Biologik xususiyat kishi shaxsining tarkibiga singib, ijtimoiy omilga aylanib qoladi va keyinchalik ijtimoiy shaklda mavjud bo‘ladi. Shaxsning faolligi va yo‘naltirilganligi. Odam shaxs sifati- da doim qandaydir faoliyatda bo‘ladi va ana shu turli-tu- man faoliyatlarda shaxsning faolligi namoyon bo‘ladi. Shaxs- ning faolligi deganda biz odamning tevarak-atrofidagi tashqi muhitga ko‘rsatadigan ta’sirini tushunamiz. Tashqi muhit bi- lan faqat odamlargina emas, balki hayvonlar ham o‘zaro mu- nosabatda bo‘ladilar. Lekin bu munosabatlar o‘rtasida keskin farq mavjud. Hayvonlar tevarak-atrofdagi tashqi muhitga pas- siv ravishda moslashib yashaydilar. Ular o‘z hayot faoliyatlari- da tabiatdagi, ya’ni tashqi muhitdagi tayyor narsalardan foy- dalanadilar. Odam esa, tevarak-atrofidagi tashqi muhitga faol ta’sir qilib, uni o‘z irodasiga bo‘ysundiradi hamda o‘zgartirib, o‘z ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildiradi. Odam shaxsining faolligi uning turli-tuman ehtiyojlari- da, qiziqishlarida, yo‘nalishida, dunyoqarash va ishonch- e’tiqodlarida namoyon bo‘ladi.
Inson ehtiyojlarining qondirilishi
Jonli mavjudot hayot kechirishning yaqqol shart-sharoitlari- ga qaramligini ifoda etuvchi va mazkur sharoitlarga nisbatan faolligini namoyon qiluvchi holat ehtiyoj deb ataladi. Odam- ning ehtiyoji unga ta’lim va tarbiya berish jarayonida shakl- lanadi, ya’ni insoniyat tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajriba, ko‘nikma, malaka, odat, ma’naviyat, qadriyatlar bilan yaqindan tanishish, ularni o‘zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Odam boshqa mavjudotlardan farqli o‘laroq, ijtimoiy-tarixiy taraqqi- yot davrining xususiy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi muayyan buyumni zarurat talabiga binoan qayta o‘zgartirishga, takomil- lashtirishga qodir ongli zotdir. Shu bois odamning o‘z ehtiyoj- larini qondirish jarayoni ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot darajasi bi- lan o‘lchanadigan faoliyat shakli va turini egallashning faol, muayyan maqsadga yo‘naltirilganligi, ma’lum rejaga asoslan- gan ijodiy ko‘rinishi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
Ehtiyojlar ijtimoiy va shaxsiy xarakterga ega:
1. Shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ijtimoiy mehnat mah- sulidan foydalaniladi (mas. non yeyish uchun mehnat qilish kerak).
2. Shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ijtimoiy muhitda tarkib topgan vosita va usullardan foydalaniladi (mas. ovqat pishirish uchun qozon, gaz va hokazolar kerak).
3. Shaxsiy ehtiyojlar o‘ziga mansub guruhning ehtiyojlari- dan kelib chiqadi (mas. ma’ruzachi guruhga kerak ma’ruzani tayyorlab keladi).
Har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni 2 guruhga bo‘lish mumkin:
1. Biologik ehtiyojlar. Tabiiy ehtiyojlarda inson faoliyatining faolligi, o‘z shaxsiy hayotini himoya qilish, o‘z avlodi hayoti- ni saqlash, uni qo‘llab-quvvatlash uchun zaruriy shart-sharoit- larga tortilganlik, tobelik aks etadi. Shuningdek, tabiiy ehtiyoj- lar tarkibiga odamlarning ovqatlanish, tashnalikni qondirish, jinsiy moyillik, uxlash, issiq va sovuqdan saqlanish, musaffo havoga intilish, tana a’zolariga dam berish ham kiradi. Tabi- iy ehtiyojlar uzoq vaqt davomida qondirilmasa, oqibatda in- son halokatga mahkum bo‘ladi, o‘z sulolasi hayoti va faoliyati- ni xavf ostida qoldiradi.
2. Ijtimoiy ehtiyojlar bu madaniy, moddiy, ma’naviy, mehnat qilish, bilish, estetik ehtiyojlardir. Ehtiyojlar ikki guruhga bo‘linishiga qaramasdan shaxsdagi har qanday ehtiyoj- lar ham ijtimoiylashgan bo‘ladi, ya’ni ular o‘sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar, madaniy normalar va insonlararo mu- nosabatlar xarakteriga bog‘liq bo‘ladi (kundalik ovqatlanish, to‘ydagi ovqatlanish). Madaniy ehtiyojlar, madaniyat to‘g‘risida mulohaza yuri- tilganda, uning ijtimoiy ildizlari kishilik tarixining dastlab- ki manbalari bilan uzviy bog‘lanib ketishini ta’kidlab o‘tish lozim. Lekin tabiiy ehtiyojlar madaniy ehtiyojlar bilan o‘zaro uyg‘unlashgan bo‘lib, birinchisi ikkinchisini taqozo etadi, chunki ular biri-birining negizidan kelib chiqadi. Shu bois madaniy ehtiyojlar obyektiga tabiiy ehtiyojlarni qondiruvchi uy-ro‘zg‘or buyumlari, mehnat faoliyati orqali boshqa kishi- lar bilan bog‘lanish vositalari, madaniy aloqalar o‘rnatish usul- lari, shaxslararo muomalaga kirishish uslublari, ijtimoiy tur- mush zaruriyatiga aylangan narsalar, o‘qish va tajriba orttirish yo‘llari kiradi. Psixologiya fanida ehtiyojlar o‘z xususiyatiga ko‘ra mod- diy va ma’naviy turlarga ajraladi va ularni keltirib chiqaruv- chi mexanizmlar manbai ham turlicha ekanligi e’tirof eti- ladi. Insonning ovqatlanish, kiyinish, uy-joyga ega bo‘lish, maishiy turmush ashyolariga intilish, komfort hissini qondi- rish bilan bog‘liq madaniy-maishiy buyumlarga ehtiyoj sezishi moddiy ehtiyojlar majmuasini yuzaga keltiradi. Ma’naviyatni yaratish va o‘zlashtirish, shaxsning o‘z fikr-mulohazalari va his-tuyg‘ulariga binoan boshqa odamlar bilan muomalaga kirishishi hamda axborot almashtirish, badiiy va ilmiy ada- biyotlar bilan tanishish, mahalliy matbuotni o‘qish, kino va teatrga borish, musiqa tinglash kabilarga ehtiyoj sezish, ya’ni ijtimoiy ong mahsuliga tobelik ma’naviy ehtiyojlar tizimini yu- zaga keltiradi.
Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, vujudga kelgan ma’naviy ehtiyojlarni qondirish jarayoni- ni moddiy ehtiyojlarning tarkibiga kiruvchi moddiy narsalar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, kitob, yozuv qog‘ozi va boshqalar. Insonda madaniy va ma’naviy ehtiyojlar tur- mush tajribasining ortishi, bilim saviyasining kengayishi, maxsus mashqlar egallanishi, ijtimoiy hayot qoidalariga uzluksiz ravishda rioya qilishi, narsa va hodisalarga munosabatining o‘zgarishi tufayli rivojlana boradi. Odam tobora kamolga yet- gan sayin uning oldida yangicha talablar ko‘ndalang qo‘yiladi, ularni bajarish esa ehtiyojning yangi, nisbatan murakkab, mo- hiyat jihatidan teran xususiyat kasb etuvchi shakllarini vujud- ga keltiradi, ularning qondirilishi esa tuzilishga ega vositalar- ni taqozo etadi.
Motiv va motivatsiya
Ehtiyoj asosida odamda faoliyatning motivlari, ya’ni muay- yan ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq ichki turtki kuchlar paydo bo‘ladi. Shunday qilib, motiv odamni faoliyatga undovchi sababdir, maqsad esa odamning nimagadir intilishi, muay- yan ishni bajarishidir. Maqsad hamisha ham motiv bilan mos kelavermaydi. Ammo odamning maqsadi faoliyatning motiviga aylangan taqdirdagina muhim omil bo‘la oladi. Bunda odam- da o‘z oldiga qo‘yilgan vazifani mumkin qadar yaxshiroq baja- rishga intilish paydo bo‘ladi. Bu esa uning ehtiyoji bo‘lib qoladi. Bu sistemada maqsadlardan biri eng yaqin, boshqalari olis- roq maqsadlar hisoblanadi. Faoliyat motivlari xuddi shu singari eng yaqin yoki qisqa muddatli va olis motivlar bo‘ladi. Agar odam faqat qisqa vaqtga mo‘ljallangan motivlar bilan ish ko‘rsa, uning faoliyati istiqbolga ega bo‘lmasligi mumkin. Bu esa odamning qiziqishlari cheklanganligidan yoki unda zarur prinsipiallikning yo‘qligidan dalolat beradi. Eng yaqin motiv- largagina amal qilgan holda ish tutuvchi kishilarning odatda o‘z oldilariga qo‘yadigan maqsadlari ham yengil bo‘ladi. Bu toifa odamlar katta qiyinchiliklarni yengishga odatlanmagan bo‘ladi. Olisni ko‘zlab ish ko‘ruvchi odam yaqin maqsadlarga o‘z faoliyatining bosh maqsadiga erishish yo‘lidagi zarur bos- qich, pog‘ona sifatida qaraydi. Qiyinchiliklar bunday odamlar- ni ishdan voz kechishga unday olmaydi, ayrim muvaffaqiyatsiz- liklar bunday kishilarning o‘z oldilariga qo‘ygan vazifalarini amalga oshirishlarini susaytirmaydi, balki kuchaytiradi, xolos. Faoliyatning amalga oshirish va shaxs xulq-atvorini tus- huntirish uchun psixologiyada motiv va motivatsiya tushunchalari ishlatiladi. Motivatsiya – inson xulq-atvori, ularning bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixo- logik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish kerak bo‘lganda ishlatiladi. Motiv aniq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu xulq-at- vorga nisbatan turli moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. Motivlar, ya’ni u yoki bu faoliyatni ba- jarish uchun moyillikni aniqlashda psixolog Kurt Levin ish olib borgan. Inson kayfiyatiga qarab har qanday harakat mo- tivlarini turlicha talqin qilish mumkin.
Amerikalik psixologlarning fikricha shaxs motivining ikki turi mavjud:
– muvaffaqiyatga erishish motivi;
– muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivi.
Odamlar ham u yoki bu faoliyatlarga kirishishda qaysi mo- tivga mo‘ljal qilishlariga qarab farqlanadilar. Masalan, faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa ham yutuqqa eri- shish ular uchun oliy maqsad bo‘ladi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, odamlar ularning barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladi- lar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha tashqi imkoniyatlaridan – tanish-bilishlar, mablag‘lar kabi omillardan ham foydalanadilar.
Muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivatsiyasiga tayangan shaxslarda birinchilardan farqli, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham muvaffaqiyatsizlikka duchor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. Shu tufayli ularda ko‘proq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘xshash holatlar kuzatiladi. Shu- ning uchun bo‘lsa kerak, oxir-oqibat ular baribir muvaffaqi- yatsizlikka uchraydilar. Agar birinchi toifali shaxslar bir ish- ni muvaffaqiyatli tugatgach, ko‘tarinki ruh bilan ikkinchi ishga kirishishsa, ikkinchi toifa vakillari, har qanday ishni yakunla- gandan so‘ng, uning natijasidan qat’i nazar, ruhan tushkunlik- ka tushadilar va og‘rinish hissi bilan boshqa ishga kirishadilar. Bu o‘rinda talabchanlik sifatining roli katta bo‘lib, agar mu- vaffaqiyatga yo‘nalgan shaxslarning o‘zlariga nisbatan qo‘ygan talablari darajasi ham yuqori bo‘lsa, ikkinchi toifa vakillari- ning talablari aksincha, past bo‘ladi. O‘zidagi qobiliyatlarga ishongan shaxs hattoki mag‘lubiyatga uchrasa ham, unchalik qayg‘urmaydi, keyingi safar hammasi yaxshi bo‘lishiga ishona- di, ishonchsiz shaxs esa kichkina berilgan tanbeh yoki tanqidni ham juda katta ruhiy azob bilan qayg‘urib boshdan kechiradi. Uning uchun ham shaxsning u yoki bu vaziyatlarda qayg‘urish sifati ham ma’lum ma’noda motivlar xarakterini belgilaydi.
Qiziqishlarning psixologik mohiyati
Kishilarda ehtiyojlar asosida qiziqishlar va mayllar vujudga keladiki, ular shaxsning ko‘zlagan maqsadini ma’lum daraja- da belgilab beradi.
Kishining nimagadir e’tibor berishiga, qandaydir predmet va hodisalarni bilishga intilishi qiziqish deb ataladi. Qandaydir faoliyatga intilish mayl deb ataladi. Qiziqish va mayllar kishi- ning emotsional hayoti bilan bog‘liqdir. Qandaydir bir qizi- qish yoki maylni qondirib bo‘lmaslik noqulay salbiy emotsi- yalar uyg‘otadi. Qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari to‘g‘risida mulohaza yuritilganda dastavval I.P. Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotini eslab o‘tish joiz. Uning «Bu nima?» refleksi, ya’ni oriyentirovka (mo‘ljal olish) refleksi qizi- qishning mohiyatini tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. Psixologiyada qiziqish quyidagi tiplarga ajratiladi:
1. Mazmuniga ko‘ra: shaxsiy va ijtimoiy.
2. Maqsadiga ko‘ra: bevosita va bilvosita.
3. Ko‘lamiga ko‘ra: keng va tor.
4. Qiziqishlar darajasiga ko‘ra: barqaror va beqaror.
Insonning shaxsiy qiziqishining kelib chiqishi birlamchi bo‘lishiga qaramay u bir davrning o‘zida ijtimoiylik ahamiyati- ga ham ega. Qiziqishlarning mazmuni kishining biror yo‘lni tutganligini va hayotda o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlarini bildiradi. Qiziqishlarning chuqurligi kishining umumiy rivoj- lanishi va aqli bilan uzviy bog‘liqdir. Uning kasbiy faoliyatiga qiziqishi oxir-oqibat jamiyat uchun naf keltiradi. Bevosita qizi- qishlar hodisalarning emotsional jozibaliligi, his-tuyg‘ularga ega bo‘lishi, tashqi ta’sirlarga beriluvchanligi tufayli vujudgakeladi. Bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish hamda maxsus treninglarda amalga oshirish muhimdir.