|
O`sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari
Jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari. Jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlariga bo‘yning o‘sishi, vazn,
bosh aylanasi, ko‘krak qafasi aylanasi kiradi. Tana vaznkning yoshga qarab o‘zgarishi. Yangi
tug‘ilgan qiz bolalarning o‘rtacha vazni 3,3 kg, o‘g‘il bolalarniki esa 3,4 kg bo‘ladi. Bolaning vazni
tugilgandan keyingi birinchi oyda 600 g, ikkinchi oyda 800 g ortadi. Bir yashar bolaning vazni 6-
7 kg bo‘ladi. 2 yoshda bola vazniga 2,5-3,5 kg qo‘shiladi- 4, 5, 6 yoshlarda bola vaz-kiga har yili
1,5-2 kg qo‘shilib boradi. 7 yoshdan boshlab uning vazni tez ortib boradi. Ayniqsa jinsiy balog‘at
yoshida o‘smir vazniga har yili 6-7 kg dan qo‘shilib boradi.
Bolalarda yoshga qarab bo‘yining o‘zgarishi. Yangi tug‘ilgan bolaning bo‘yi 48-50 sm bo‘ladi.
Bir yilda bolaning bo‘yi 25 sm ga uzayadi. 2, 3 yoshida bo‘yi har yili 8 sm dan cho‘ziladi, 4 dan
6 yoshgacha har yili 5-7 sm ortadi. Jinsiy balog‘at yosh'ida har yili o‘smirning bo‘yi 7-8 sm ga
ortadi.
Seminar mashg’ulotlari
Bosh miya va ko‘krak qafasi o‘lchamlarining yoshga qarab o‘zgarishi. Yangi tug‘ilgan bola
boshining aylanasi ko‘krak qafasining aylanasidan katta bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq
boshining aylanasi 34 sm, ko‘krak qafasi aylanasi 33 sm bo‘ladi. Bola hayotining birinchi yilida
boshining aylanasi 12 sm bo‘ladi, keyin har yili 2 sm dan ortib boradi, 6 yoshda bola boshining
aylanasi 51 sm, 10 yoshda 52 sm, 15–16 yoshda 53 sm bo‘ladi.
Tana proporsiyalarining o‘zgarishi. Yangi tug‘ilgan bola boshining uzunligi tana umumiy
uzunligining 1/4 qismini, 2 yoshda 1/5 qismini, 6 yoshda 1/6 qismni tashkil etadi. Yangi tug‘ilgan
bola qo‘llarining uzunligi oyoqlar uzunligiga teng bo‘ladi. Boshqa organlarga qaraganda bosh
miya tezroq o‘sadi. Yangi tug‘ilgan bolada katta odamnikiga nisbatan bosh miyaning vazni 25%,
6 oyligida 50%, 2,5 yoshda 75%, 5 yoshda 90%, 10 yoshda 95% ni tashkil etadi.
Butun rivojlanish davrida oyoqlar uzunligi 5 marta, qo‘llarniki 4 marta, gavda esa 3 marta ortadi.
O‘sish qatorida hujayrada ularning bajaradigan vazifasining ortishi jarayoni kuzatiladi. Bu
rivojlanish jarayonidir. Rivojlanish deganda esa sifat jihatdan yangilanish bo‘lib, unda organizm
tuzilishining murakkablashishi yoki to‘qima va organlarning morfologik takomillashuvi
tushiniladi. Rivojlangish tufayli butun bir organizmlarning funktsiyalari va xulq-atvori
mukammallashadi. Masalan: jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlariga bo‘yning o‘sishi, vazn, bosh
aylanasi, ko‘krak qafasi kabilar kiradi.
Bu ikki jarayon notekislik, uzluksizlik, geteroxronik va akseleratsiya jarayonlari asosida yuzaga
chiqadi. Bolaning o‘sishi va rivojlanishi muayyan qonuniyatlar asosida boradi, bularga
geteroxroniya va akselerasiya kiradi.
Organizmning normal holatida o‘sish va rivojlanishi juda uzviy bog‘langan va o‘zaro bir-
biriga ta'sir qilsa-da, biroq ular bir vaqtda sodir bo‘lmaydi. Ular turli tezlikda boradi, chunki biror
organ to‘qimaning massasi ortishi uning ayni vaqtda funksional jihatdan takomillashuvini
bildirmaydi. Bu hodisa geteroxroniya, ya'ni rivojlanishning notekisligi nomini olgan. U
chaqaloqning yashab ketishini ta'minlaydi, chunki hayotiy muhim sistemalar boshqa organlardan
tezroq rivojlanadi.
Odam organizmi paydo bo‘lganidan to vafot etgunga qadar ketma-ket keladigan
morfologik, bioximik va fiziologik o‘zgarishlarga uchraydi. Bu o‘zgarishlar o‘sish va rivojlanish
bosqichlarini yuzaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog‘langan. Biroq, bu irsiy faktorlarni yuzaga
chiqishida, yosh hususiyatlarini shakllanishida ta'lim, tarbiya bolaning ovqatlanishi, turmushining
gigiyenik sharoiti, uning kattalar bilan muloqati, sport va mehnat faoliyati, umuman olganda
insonning ijtimoiy hayoti katta ta'sir ko‘rsatadi. Inson hayoti bu uzluksiz rivojlanish jarayonidir.
Bolaning dastlabki qadam tashlashi va hayoti davomidagi harakat funktsiyasining rivojlanishi,
bolaning birinchi aytgan so‘zi va hayoti davomida nutq funktsiyasining rivojlanishi, bolaning
o‘smirga aylanishi, markaziy nerv sistemasining rivojlanishi, reflektor faoliyatining
murakkablashuvi. Bular organizmda kechadigan, yuz beradigan uzluksiz o‘zgarishlarning bir
bo‘lagidir. Bunday o‘zgarishlarni bolaning gavda proportsiyasini o‘zgarishida kuzatish ham
mumkin. Yangi tug‘ilgan chaqaloq katta odamdan oyoq – qo‘llarining kaltaligi, gavda va
boshining kattaligi bilan farqlanadi. Yangi tug‘ilgan bola boshining uzunligi tana umumiy
uzunligining 1|4 qismini, 2 yoshda 1|5 qismini, 6 yoshda 1|6 qismini tashkil qiladi. Yangi tug‘ilgan
bola qo‘llarining uzunligi oyoqlar uzunligiga teng bo‘ladi. Boshqa organlarga qaraganda bosh
miya tezroq o‘sadi. Yangi tug‘ilgan bolada katta odamnikiga nisbatan bosh miyaning vazni 25%,
6 oyligida 50%, 2,5 yoshida 75%, 5 yoshda 90%, 10 yoshda 95% ni tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
