1-mavzu: O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari, organizm va muhit. Nerv tizimining fiziologiyasi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari. Reja

 

Tayanch  tushunchalar: 

Fiziologiya,  gigiyena,  pedagog,  sog’lom  avlod, 

o’sish,rivojlanish,geteroxroniya,akseleratsiya,  irsiyat,  muhit,  dominanta,  retsessiv, 

xromosoma, gen, mutatsiya, irsiy kasalliklar. 

O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  majlisining  IX  sessiyasida  Prezidentimiz 

Islom Karimov: «Hayotimizning hal etuvchi muhim masalalari qatorida ta’lim va 

tarbiya  tizimini  tubdan  o‘zgartirish,  uni  yangi  zamon  talabi  darajasiga  ko‘tarish 

masalasini  qo‘ydi.  Shuning  uchun  mamlakatimizning  istiqlol  yo‘lidagi  birinchi 

qadamlaridanoq,  buyuk  ma’naviyatimizni  tiklash  va  yanada  yuksaltirish,  milliy 

ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uni milliy zaminini mustahkamlash, zamon 

talablari  bilan  uyg‘unlashtirish  asosida  hozirgi  zamon  darajasiga  chiqarish 

maqsadida katta ahamiyat berib kelinmoqda». 

Zamonaviy bilim berish uchun avvalo murabbiy o‘sib, rivojlanib kelayotgan 

avlodning  turli  davrlardagi  fiziologik  o‘zlashtirishlarini  yaxshi  bilib  olgandagina 

o‘quv-tarbiya  jarayonini  to‘g‘ri  tashkil  eta  oladi.  Tashqi  muhit  sharoitining  bola 

---

organizmiga  ta’sirini  gigienik  ahamiyatini  o‘rganishi  esa  bolalar  salomatligini 

saqlash va mustahkamlashda o‘qituvchiga yordam beradi. 

Yosh  fiziologiyasining  vazifasi  o‘sish  va  rivojlanish  qonuniyatlarini  ochib 

berish, bir butun organizm, uning tizimlari, organlari, to‘qimalari va hujayralarini 

ishlash  xususiyatlarini  turli  yoshga  aloqadir  davrlarda  aniqlashdir.  Yosh 

fiziologiyasi 

organizmning 

individual 

rivojlanish 

jarayonida 

funksiyalar 

evolyusiyasini kuzatib boradi, fiziologik jarayonlarni o‘zaro munosabatlari va ular  

o‘rtasida  bog‘lanish  sabablarini  aniqlab  beradi.  Shu  bilan  birga  yuksak  darajada 

tuzilgan  materiya,  ya’ni  bosh  miya  po‘stlog‘ining  organlar  va  umuman  butun 

organizm faoliyatida etakchi ro’l o‘ynashini tushunib olishga yordam beradi.  

O’sib rivojlanib kelayotgan bola organizmining turli davrlarida, har xil organ 

va  tizimlarning  faoliyati  bir  qator  o‘ziga  xos  xususiyatlar  Bilan  harakterlanadi. 

O‘qituvchi  bolalar  va  o‘smirlarning  anatomo-fiziologik  xususiyatlarini  o‘rgangan 

ekan,  ayrim  tizim  va  organlarining  (suyak-muskul,  nafas  olish  organlari,  qon 

aylanishi,  nerv  sistemasi,  sezgi  organlari,  oshqozon  ichak  trakti,  ichki  sekretsiya 

bezlari, teri, ayiruv organlari) tuzilishi xususiyatlarini, hamda ularning faoliyatlarini 

va gigiyenasi bilan tanishadi. Uyqu va aqliy mehnatni maqsadga muvofiq ravishda 

tashkil  qilish  uchun  nerv  sistemasining  ishlash  qonuniyatlarini  bilish  ayniqsa 

muhumdir. 

Gigiyena  –  bola  organizmini  tashqi  muhit  ta’siriga  o‘zaro  bog‘liqligini 

o‘rgatadigan  fan  bo‘lib,  pedagogika  va  psixologiya  fanlari  bilan  chambarchas 

bog‘liqdir. 

O‘sib va rivojlanib kelayotgan bolalar anatomiyasi va fiziologiyasini bilmay 

turib,  bolalar  shaxsiy  gigiyenasi,  maktabdan  tashqari  ishlar  gigiyenasi  va  o‘quv 

tarbiyaviy ishlar gigiyenasi masalasini echib bo‘lmaydi. 

Gigiyena  predmeti  bir  qator  vazifalarni  o‘z  ichiga  oladi:  shular  jumlasidan, 

tashqi muhit sharoitining bola organizmiga ta’siri (tabiiy, sotsial-ijtimoiy), jismoniy 

rivojlanish,  salomatligi  va  anotomik-fiziologik  xususiyatlari,  o‘qitishni  gigienik 

sharoitlari, o‘quvchilarning mehnat va dam olish tartibi, o‘quvchilar kasalliklarini 

oldini olish va ko‘pgina boshqa vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. 

---

Organizmdagi  har  bir  sistemaning  gigiyenasi  aniq  tadbirlarni  boshqarishni, 

masalan:  suyak-muskul  sistemasining  gigiyenasi-harakat  rejimini,  partada  to‘g‘ri 

o‘tirish,  ishlash  jarayonida  gavdani  to‘g‘ri  tutish,  yozayotganda  qo‘l  panjalarini 

ishlatilishini normaga solish va hokazolarni talab etadi. Bu tadbir choralarni yo‘lga 

qo‘yish,  ularga  rioya  qilish,  o‘sib  rivojlanib  kelayotgan  bolalarni  salomatligini 

mustahkamlashga, uni muhofaza qilishga va turli kasalliklarni oldini olishga imkon 

beradi.

 

Zamonaviy  biologiyaning  asosiy  muammolaridan  biri  organizmning 

rivojlanishini boshqarish yo‘llarini bilib olishdir. Irsiyat organizmlarning o‘z belgi 

va hususiyatlarini nasldan-naslga O‘tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli organizmning 

belgi - hususiyatlari nasldan-naslga o‘zgarmagan holda o‘tadi. 

Organizm  belgi  -  hususiyatlarining  bir  qancha  avlodda  turg‘un  saqlanib 

kelishi  irsiyatning  bir  tomoni    bo‘lib,  ikkinchi  tomoni  organizmlarning 

ontogenezida  ma’lum  moddalar  almashinuvini  harakterini  va  rivojlanish  tipini 

ta’minlashdir. Bularning hammasi irsiyat tufayli aniqlanadi.Irsiyat nasldan-naslga 

qay  tarzda  o‘tishini  bilish  uchun  hujayra  haqida  ma’lumotga  ega  bo‘lish  kerak. 

Barcha tirik organizm hujayralardan  tashkil topgan.  

1665  yilda  R.Guk  tomonidan  sodda  mikroskop  ixtiro  knlinishi  hujayra 

ta’limotining  tug‘ilishiga  olib  keldi.  U  po‘kakdan  yupqa  kesma  tayyorlab, 

mikroskop ostida kuzatganda mayda katakchalarni ko‘rdi va ularga hujayralar deb 

nom  berdi.  Elektron  mikroskop  kashf  etilishi  bilan  hujayraning  tarkibi  va 

hujayradagi  moddalar  almashinuvi  o‘rganila  boshlandi.  Hujayralar  sharsimon, 

duksimon,  prizmasimon  shakllarda  bo‘ladi.  Har  bir  hujayrassitoplazmatik 

membrana,sitoplazma, yadro va hujayra organoidlaridan  tashkil topgan.  

 

Tuzilishi,  kelib  chiqishi  ia  funksiyasi  bir-biriga  o‘xshash  bo‘lgan  hujayralar 

to‘plami to‘qima deb ataladi .Organizmdagi hamma to‘qimalar 4 guruhga: epiteliy 

(qonlovchi),  biriktiruvchi  (tayanch-grafik),  muskul(mushak)  ia  nerv  to‘qimalariga 

bo‘linadi.Epitelty  to‘qimasi  bir  ia  ko‘p  qavatli  bo‘lib,  yupqa  plastinka  shaklidagi 

hujayralardan  tashkil  topgan.  Biriktiruvchi  to‘qima  asosan  o‘rganizmning  ichki 

---

qismini  tashkil  etib,  qon  va  limfa  to‘qimasi,tog‘ay  va  suyak  to‘qimasi,  silliq 

muskullar to‘qimasiga bo‘linadi.  

Hujayra  ko‘p  hujayrali  organizmlarning  funksional  va  genetik  oddiy 

tuzilmasidir.  Har  bir  hujayra  yadro,  sitoplazma  va  hujayra  membranasidan  tashkil 

topgan bo’ladi. Hozir hujayraning tuzilishini o‘rganishda bir necha ming marta katta 

qilib ko‘rsatadigan elektron mikroskopdan foydalaniladi.  

Hujayra membranasi uch qavat tuzilishga ega bo‘lib, har  bir qavati taxminan 

25A  qalinlikda  bo‘ladi.  Tashqi  va  ichki  qavatlari  bir  qator  joylashgan  oqsil 

molekulalaridan tuzilgan. o‘rta qavati ikki qator  joylashgan  lipid molekulalaridan 

tuzilgan. hujayrada moddalar almashinuvida ishtirok etadigan suv, aminokislotalar, 

glyukoza, mineral tuzlar ana shu  membrana orqali hujayra ichiga o‘tadi.  

Sitoplazma  yarim  suyuq  muhit  bo‘lib,  elektron  mikroskopda  qaralganda, 

uning mayda donador strukturasi aniq ko‘rinadi. Sitoplazmada yadro va hujayraning 

barcha  organoidlari  universal  va  maxsus  organoidlarga  bo‘linadi.  Universal 

organoidlar  barcha  organizmlar  hujayrasida  bo‘ladi.  Maxsus  organoidlar  ba’zi 

hujayralardagina  uchraydi.  Universal  organoidlarga  mitoxondriyalar,  Gol’ji 

apparati,  endoplazmatik  to‘r,  ribosomalar,  lizosomalar  va  hujayra  markazi  kiradi. 

Maxsus  organoidlarga  muskul  hujayralarini  qisqartiruvchi  miofibrillar,  nerv 

hujayralaridagi  neyrofibrillar  va  harakat  organoidlari-  xivchinlar,  kiprikchalar 

kiradi. Yadro hujayraning asosiy qismi bo‘lib, bo‘linish xususiyatiga ega. Yadroning 

shakli ko‘pincha hujayra shakliga o‘xshab ketadi. Yadro tashqi va ichki membrana 

orqali sitoplazmadan ajralib turadi. Membranada teshikchalar (poralar) bo‘lib, oqsil 

molekulalari, aminokislotalar, nukleotidlar ana shu teshikchalardan o‘tadi, natijada 

sitoplazma  bilan  yadro  o‘rtasida  aktiv  moddalar  almashinuvi  sodir    bo‘lib  turadi. 

Yadroning  ichi  suyuklik  (shira)  bilan  to‘lgan  bo‘lib,  bu  yerda  xromosomalar, 

yadrochalar (bitta yoki ko‘p) joylashgan. Yadro shirasi tarkibida oqsillar, nuklein 

kislotalar, uglevodlar va boshqa moddalar bo‘ladi.  

Lizosoma  yumaloqroq  shaklda  bo‘lib,  membranasi  uch  kavatdan  tuzilgan. 

Uning  tarkibidagi  fermentlar  ta’sirida  oqsillar,  nuklein  kislotalar,  lipidlar 

parchalanadi. 

---

Endoplazmatik  to‘r  membrana  bilan  chegaralangan  murakkab  tuzilgan 

kanallar va sisternalardan iborat. Kup hujayralarda endoplazmatik to‘r membranasi 

yuzasida  ko‘p  granulalar  joylashgan  bo‘ladi.  Ular  ribosomalardeb  yuritiladi. 

Ribosomalar hujayrada juda mayda bo‘lib, sitoplazmada erkin holda ham bo‘ladi. 

Yadroda joylashgan ribosomalarda yadro oqsillar sintezlanadi.Endoplazmatik to‘rda 

joylashgan ribosomalar oqsillarni sintezlashda aktiv rol o‘ynaydi. 

Golji apparati yadro atrofida joylashgan, qo‘sh qavat membranali murakkab 

to‘r shakldagi tuzilmalardan iborat. 

Mitoxondriyalar  boshqacha  qilib  hujayraning  kuch  stansiyalari  deb  ham 

yuritiladi.  Ular  oval,  yumaloqroq,  bir  oz  chuziq  yoki  tayoqchasimon,  ipsimon 

shakllarda  bo‘ladi.  Hujayrada  50  tagacha,  ba’zi  hujayralarda  900  tagacha 

mitoxondriyalar  bo‘ladi.  Mitoxondriyalar  membranasi  ikki  kavatdan  iborat.Ular 

tarkibida  oksillar,  lipidlar  nuklein  kislotalar  borligi  kuzatilgan.  Shuningdek,  ular 

tarkibida hujayradagi energiya almashinuvida ishtirok etuvchi ko‘pgina fermentlar 

saqlanadi. Mitoxondriyalarda ATF (adenozintrifosfat kislota) hosil bo‘ladi.  

Muskul to‘qimasi. Bu to‘qima tolalarida qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan 

miofibrillar bo‘ladi. Shu bilan u boshqa to‘qimalardan farq qiladi. Organizmda silliq 

va ko‘ndalang yo‘lli muskul to‘qimalari bor.  

Nerv to‘qimasi tashqi muhit tasirida ichki organlarda ro‘y beradigan, tasirotni, 

yani  nerv  impul’slarini  o‘tkazish  funksiyasini  bajaradi.  Nerv  to‘qimasi  neyron  va 

neyroglildan  tuzilgan.  Organizm  irsiyatini  o‘rganmay  turib,  nasldan  -  naslga 

o‘tuvchi kasalliklarning oldini olish va davolash mumkin emas.