1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

“So‘zla mazmunli bo‘lsin, tingla foydali 
bo‘lsin”
, “
O‘ynab gapirsang, ham o‘ylab gapir”, “Ko‘p gap eshakka yuk, “Ko‘p 
gapning ozi yaxshi, oz gapning – sozi”, “So‘zga tushmagan so‘zni aytma, Sozga 
tushmagan g‘azalni”, “So‘zlamay so‘zingga boq”, “Avval o‘yla, o‘zingga boq”, 
“Til- aql xazinasining qilichi bo‘lsa, farosat – g‘ilofi”, “Quruq gap quloqqa 
yoqmas
”, “
So‘z botirligi tilda, El botirligi belda”, “ So‘z kishining o‘zagi, Odob 
kishining bezagi”, ”So‘z oyoqdan ilgari borar”, “So‘z chumchuq emas, Og‘izdan 
chiqsa, tutib bo‘lmas”. 
Biz XXI asrga, ya’ni yangi texnologiyalar, ixtirolar asriga qadam qo‘ydik. 
Inson tafakkuri shu qadar kengayib borayotgan bir paytda kishilar o‘rtasidagi 
insoniy munosabatlarning tabiati, ularning xulq-atvori haqida o‘ylab qolasan, kishi. 
Bir xil ijtimoiy muhitda, bir xil sharoitda kishilar nima uchun o‘zlarini har xil 
tutadilar. Odoblilik va tarbiyalilik bobida nechun bir-birlariga o‘xshamaydilar? 
Qisqasi, insoniyatning asab torlari taranglashgan hozirgi zamonda odamlar bilan 
xushmuomalada bo‘lish uchun har birimizdan sabr-toqat, bag‘rikenglik, muomala 
madaniyati va uning qonun-qoidalariga (etiket) amal qilish talab qilinadi. Nutq 
odobi salomlashishdan boshlanadi. Salomlashish, xayrlashish, minnatdorchilik 

---

5 
bildirish, o‘z aybini bo‘yniga olish, o‘zr so‘rash, rag‘batlantirish uchun ham 
alohida nutqiy vositalar mavjud. Etiket – bu jamoat joylarida ma’lum bir 
qoidalarga amal qilishdir. Bunda eng muhimi nutqiy etiketdir. Nutqiy etiket, bir 
tomondan, til birliklarini, ikkinchidan, muomala qoidalarini o‘z ichiga oladi. 
Etiket
birliklari quyidagilardan iborat: 
-salomlashish, xayrlashish, minnatdorchilik bildirish, ta’ziya bildirish kabi 
formulalar. 
-Siz yoki sen olmoshlari, ism va familiyalarni to‘liq va noto‘liq ishlatish. 
-Standart kommunikativ vaziyatlar (transportda, do‘konda) bular uch 
qismdan iborat bo‘ladi: muomalaning boshlanishi, asosiy qism, muomala yakuni. 
-Tanishish (o‘zaro insonlar o‘rtasidagi munosabatni shakllantirish uchun) . 
-Kechirim so‘rash (muloqotni ijobiy hal etish uchun). 
-Minnatdorchilik bildirish (do‘stona munosabatni ifodalash uchun). 
-Tabriklash (munosabatlarni yaxshilash, yaqinlikni ta’minlash uchun). 
-Taklif 
qilish 
(o‘zaro do‘stona fikr 
almashish 
jarayonini 
tashkillashtirish uchun). 
-Hamdardlik, ta’ziya bildirish. 
-Maslahat berish, iltimos qilish. 
-Rad etish, rozilik bildirish. 
O‘tmish ajdodlarimizning fikricha, shaxs nutqining qanday bo‘lishi uning 
o‘z tiliga bo‘lgan munosabatida, shuningdek, odob-axloqiga bog‘liqdir. Ular til 
odamning dili bilan bog‘liqligi, uni tilga chiqarguncha mushohada qilgan holda 
yaxshilab mulohaza yuritishi, voqelikka mos nutqiy vaziyatni e’tiborga olishni, 
mazmunli, foydali so‘zlarni so‘zlashni, aytmoqchi bo‘lgan fikri chiroyli va 
ta’sirchan hamda lo‘nda va qisqa bo‘lishini, zinhor qo‘pol va dag‘al so‘zlarni 
so‘zlamaslikni ta’kidlaydilar. Nutq odobi va nutq madaniyatini ajdodlarning 
qoldirgan nasihatlaridan va hayot tajribalaridan o‘rganishni inson nutq odobining 
me’yorlaridan deb hisoblashgan. Demak, kishilarning to‘g‘ri, chiroyli, ravon 
hamda ta’sirchan gapirishga intilishi hamda unga oid odatiy qoidalar juda chuqur 
va qadimiy tarixga egadir. 
Nutq adabiy tildagi mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda voqelikka 
aylangan fikrdir. Nutq inson nutq a’zolarining harakati natijasida yuzaga keladi. 
Shunga ko‘ra nutq ikki xil bo‘ladi: