1-мавзу: Нутљ маданияти ва ќуљуљ

Sudlov amaldagi qonunlar doirasida olib borilsa-da, sodir etilgan jinoyat yoki qonunbuzarlikka munosabat bildirishda ishtirok etayotganlarning manfaatlari bir-biriga zid keladi va ular qoralovchi-oqlovchi mazmunida ikki qutbga ajraladilar. Oraliq pozisiyada – qonun va adolat pozisiyasida turgan sudya esa sodir etilgan voqyea-hodisa yuzasidan barcha dalillar va da’volarni tahlil qiladi va tegishli hukm chiqaradi. Mana shu jarayonda xizmat vazifasi va manfaatidan kelib chiqib, ularning har birining o’z nutqi shakllanadi. Bu nutqlar quyidagicha nomlanadi: prokuror nutqi, jamoatchi-qoralovchi nutqi, advokat nutqi, sudlanuvchining o’z-o’zini himoya qilish nutqi va hukm shaklidagi sudya nutqi kabilar.

Odil sudlovni amalga oshirishda sudya bilan bir qatorda prokuratura va advokatura organlari zimmasiga ham katta vazifalar yuklatiladi. Chunki bu organlarning vakillari sudlov jarayonida ko’plab jinoiy va fuqarolik ishlarini ko’rib chiqishda bevosita ishtirok etishib, tomonlar manfaatini himoya qilishadi.

Prokurorning vazifasi ishni ko’rib chiqish jarayonida sudlanuvchining aybini isbotlashdan iborat bo’lsa, advokat jinoiy javobgarlikka tortilayotgan kishiga huquqiy yordam ko’rsatishni o’zining asosiy ishi deb biladi. Ularning ikkalasi ham sud muhokamasida muhim ahamiyatga ega bo’lgan ma’lum jinoyat va qonunbuzarlikka oid o’z munosabatlarini og’zaki nutqi orqali bayon qilishadi hamda shu yo’l bilan ma’lum faktlarga oid masalalarning oydinlashishiga, binobarin, sudning to’g’ri va obyektiv xulosaga kelishiga, qonuniy va asosli hukm chiqarishiga ko’maklashadi.

Ayblovchi ham, himoyachi ham jinoyat tarkibini qarab chiqar ekan, uning davlat manfaati uchun va ijtimoiy xavflilik darajasini, qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini chuqur tahlil qiladi. Bularning barchasi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, sudlanuvchi uchun ham, sud auditoriyasi uchun ham ta’sir qiladi. Ana shuning uchun ham sud jarayonida ijro etiladigan nutqlarga faqat ishni ko’rib chiqish jarayonidagi xizmati nuqtai nazaridan emas, balki tarbiyaviy ahamiyati nuqtai nazaridan ham baho berilishi lozim bo’ladi. Har ikkala tomonning nutqlari qanchalik batafsil va yorqin bo’lsa, sudda ishtirok etuvchilar ongida chiqarilgan hukm haqida, sudning odilligi haqida tasavvur ham shunchalik oydin bo’ladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, Vatanimizga mustaqillik bergan buyuk ne’matlardan biri demokratik tamoyillarga asoslangan jamiyat qurish va bunda sud faoliyatini mustaqil qilish, uni har qanday tazyiqlardan xalos etish bo’lgan ekan, odil sudlov jarayonida sodir etilgan jinoyatning mohiyatini ochish yo’lidagi bahslar ana shu demokratiyaning bir ko’rinishi sifatida baholanadi. Shunday ekan sud jarayonidagi nutqlarning g’oyatda mazmunli va savodli, aniq va ishonarli bo’lishi odil sudlovning mezoni sifatida qaralishi lozim.

Ayni paytda, suddagi ba’zi nutqlar yuqoridagi talablarga javob berish bilan birga uzundan uzoq da’vatlardan iborat bo’lib, jinoyatning haqiqiy mohiyatini ochishga yordam berishdan ko’ra, ko’proq kishilarning vaqtini olishi mumkin. Bu esa sud nutqi oldidagi mas’uliyatning naqadar katta ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.

Sud jarayonida ishtirok etishi lozim bo’lgan tomonlar tabiiyki, unga tayyorgarlik ko’rishadi. Nutqiy tayyorgarlik ham shular jumlasiga kiradi. Masalan, sudya ham, prokuror va advokat ham dastlab ko’rib chiqiladigan materialini sinchiklab o’rganib chiqishadi. Guvohlar ko’rsatmalarini tahlil qilishadi va qonun hamda prosessual talablar asosida o’z pozisiyalarini aniqlab olishadi, sodir etilgan voqyea yoki jinoyatga baho berishib, uning yuridik va axloqiy jihatlarini hisobga olgan holda munosabat bildirishga tayyorgarlik ko’rishadi. Har bir fikr qonuniy aktlar bilan taqqoslanadi, asoslanadi va ular ketma-ket tarzda joylashtiriladi. Shu tarzda nutq rejasi va sxemasi tuziladi va bunda nutq xulosasiga alohida ahamiyat beriladi.

Suddagi nutqni ijro etish jarayoni esa g’oyatda mas’uliyatli bo’lib, nutqlar bu jarayonning sudlanuvchi taqdirini hal qiladigan, kulminasion nuqtasi hisoblanadi. Tinglovchilar diqqatni tortish, aqli va hissiyotiga ta’sir qilish oson ish emas, albatta. Munozara, bahs, masala talashish (polemika), isbotlash, rad etish juda katta mahorat, bilim va mehnatni talab etadi.

Sud notiqligi notiqlik san’atining eng qadimgi ko’rinishlari dan bo’lib, bahs va munozaralar asosiga qurilganligi bilan ajralib turadi. Garchi har ikkilalari ham sudda javobgarlikka tortilayotgan kishini yoki guruhni obyekt qilib olgan bo’lsalar-da, ta’kidlaganimizdek, undagi prokuror va advokat nutqlari, jamoatchi-qoralovchi va jamoatchi-oqlovchi nutqlari mazmun-mohiyati va axloqiy-huquqiy yo’nalishi bilan bir-biridan farq qiladi va bu narsa bahs-munozaraga sabab bo’ladi. Bu bahs-munozaralar haqiqatning ro’yobga chiqishiga, sud hay’atining adolatli hukm chiqarishiga ko’maklashadi. Ђoyatda xolisonalik, obyektivlik, ayblanuvchi yo’l qo’ygan har bir holatni mayda-chuydasigacha tahlil qilish va dalillash, asoslash va huquqiy baho berish bu nutqlarga muvaffaqiyat keltiruvchi jihatlardir. Sodir etilgan jinoyatga va uni sodir etgan ayblanuvchiga aniq va to’g’ri tavsif berish va bunda ruhiy holatlarni hisobga olish ana shu xolisonalikning garovi bo’lib xizmat qiladi.

Sud jarayonida prokuror va advokatning umumiy manfaati adolatning ro’yobga chiqishi mazmunida bir-birilariga mos kelsa-da, xususiy holatlarda ularning nutqi bir-biriga qarama-qarshi turadi va ma’lum ma’noda ular sud jarayonida musobaqalashayotgandek tuyuladi.

Harqalay, sudda gapirish prokurorga yengilroq kechadi. Chunki u davlat nomidan gapiradi va bunda amaldagi qonunlarga tayanib ish ko’radi. Prokuror nutqining tuzilishi quyidagicha: sudlanuvchining sodir etgan jinoyatiga oid aniqlangan faktlar, tahlillarga asoslanib, uning barcha xatti-harakatlariga, agar mavjud bo’lsa, jamiyat oldidagi xizmatlariga, xullas axloqiy qiyofasiga tayanilib, ko’rib chiqilayotgan ishga tavsif beriladi va bu nutq jazo chorasi yoki jazodan ozod etish haqidagi tavsiya bilan tugallanadi. Mustaqil o’zbek davlati qonunchiligining oliy namunasi bo’lganligi uchun ham prokuror nutqida sudlanuvchining sha’niga tegishi mumkin bo’lgan gaplarning qo’llanishi munosib emas. O’zRning «Prokuratura to’g’risida»gi Qonuniga muvofiq juda katta huquq va imtiyozlar berilgan prokurorga, ayni paytda, katta huquqiy mas’uliyat ham yuklangan. Ana shuning uchun ham u o’z huquqini suiiste’mol qilishi, sudda ayblanuvchini mensimagan holda nutq so’zlashi uning obro’siga jiddiy putur yetkazadi.

Prokurordan farqli o’laroq sud jarayonida nutq so’zlash va sudlanuvchini himoya qilish, garchi u ham qonun himoyasida bo’lsa-da, advokatga qiyin kechadi. Advokat bor kuchi va imkoniyatini jazoni yengillatishga qaratadi. Shu yo’lda u diqqatni sudlanuvchining avval qilgan xizmatlariga, jamiyatda va oilasida tutgan mavqyei va obro’siga qaratadi, uni aybdor deb topishning prosessual jihatlarining to’g’ri yoki noto’g’ri amalga oshirilganiga e’tibor beradi. Uning nutqi insonparvarlik tuyg’usi bilan sug’orilgan bo’ladi.

Jinoyat tarkibiga, sudlanuvchiga bo’lgan munosabat nutqning ruhini belgilaydi. Qoralovchi yoki oqlovchida sodir etilgan faktning to’g’riligi yoki noto’g’riligi haqida ishonch bo’lishi kerak. Butun bir ma’ruzaning mohiyatini va ruhini ana shu ishonch va qat’iyat belgilaydi.

Sud munozarasida ishtirok etadigan jamoatchi-qoralovchi va jamoatchi-himoyachi nutqi sud jarayonidagi ikkinchi darajali nutq hisoblanadi hamda kamdan-kam holatlarda – jinoyatdan jiddiy moddiy zarar ko’rgan tashkilot manfaatini yoki bo’lmasin, bilmasdan jinoyat sodir etib qo’ygan, ammo jamoa o’rtasida obro’ga ega bo’lgan kishini himoya qilish zarurati paydo bo’lgan paytlarda so’zlanadi. Ular o’z mohiyatlariga ko’ra prokuror va advokat nutqidan jiddiy farq qilmaydi. Shu bilan birga, ularning nutqlari jamiyatning axloqiy ma’yorlari bilan ko’proq sug’orilgan bo’ladi.

O’z-o’zini himoya qilish nutqi sud jarayonidagi nutq ko’rinishlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Advokat nutqiga mazmunan yaqin turadigan bu nutqning ham sudlanuvchining suddagi mavqyei va ahvolidan kelib chiqib, og’ir kechishi tabiiy. Chunki sudlanuvchining jinoyati isbotlanib turgan bo’lsa, uning suddan shafqat so’rashdan boshqa imkoni bo’lmasligi mumkin.

Ular nutqining qaysi biri hayot va qonun mantiqiga to’g’ri keladi, qaysi birining so’zi jozibali va sud hukmiga kuchliroq ta’sir qiladi, kabi savollar sud jarayonida mavjud bo’lib turadi. Lekin bugungi kunda bu nutqlar oldiga qo’yiladigan talablar mohiyati ham o’zgardi. Sud hukmiga ta’sir ko’rsatish masalaning bir tomoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, ular jamoatchilik ongiga va dunyoqarashiga ham ta’sir o’tkazish vazifasini ado etadilar. Mana shu ma’noda O’zbekiston Respublikasining mustaqillik davri sud jarayoni xalq manfaatini himoya qilishga qaratilganligi bilan boshqa davrlardagidan prinsipial farq qiladi. Uchinchi hokimiyat sifatida e’tirof etilayotgan sud hokimiyati adolat va haqiqatni bosh vazifasi deb qarash bilan birga o’z faoliyatlarini tarbiya va ibrat maktabiga aylantiradilar.

Ko’rinadiki, sudlovning insonlar taqdiri bilan bog’liq g’oyatda murakkab jarayon ekanligi bu nutqlarni shakllantirishning notiqlik deb ataladigan o’ziga xos yo’lini belgilab beradi. Bu notiqlikning har biri o’z tili va uslubiga ega bo’lgan notiqlikning alohida ko’rinishlari bo’lib, yuqorida ta’kidlaganimizdek, sud notiqligi tushunchasi ularni umumiy nom ostida shunchaki birlashtiradi, xolos. Shuning uchun ham ularning har birini alohida-alohida o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi.

Bu nutqlarning o’ziga xos jihatlari to’g’risida keyingi mavzuda batafsil to’xtalamiz. Ushbu mavzuda diqqat qaratilishi lozim bo’lgan masala esa sud jarayonidagi ularning umuminsoniy, umummilliy ma’naviyat va etikaga to’g’ri keladigan tomonlari - munozara madaniyati xususidadir.

Notiq etikasi uning axloqiy me’yorlari, xulqi, o’z vazifasiga va tinglovchilarning munosabatiga bog’liq bo’ladi va notiqning shaxsini va jamiyat, xalq, qonun va himoya qilayotgan kishisi oldidagi burchini belgilaydi. Shuning uchun ham etika nutqqa tayyorgarlikdan tortib, uni ijro etishdan oldiga qo’ygan maqsadiga erishgunga qadar bo’lgan faoliyatini qamrab oladi. Bu faoliyatda notiqning nazariy tayyorgarligi, ma’naviy dunyoqarashi, salohiyati, prinsipialligi, axloqiy qiyofasi, Prezident va davlat olib borayotgan siyosatdan xabardorligi, hatto o’z fikrini bayon qilishdagi metodik ko’nikmasi namoyon bo’ladi. Ana shu fazilatlarga ega bo’lgan notiqqina kishilarda qonun ustuvorligiga, adolatga bo’lgan ishonchni mustahkamlay oladi va, aksincha, bulardan xabardor bo’lmagan notiqning o’z tinglovchisi aqli va yuragiga ta’sir etishi gumon.

Sud munozarasi jarayonida odoblilik va fikrni ifoda etishda, so’z va iboralarni tanlashda namoyon bo’ladigan xushmuomalalik asosiy o’ringa chiqadi. Bosiqlik, mulohazalarini hayajonlanmasdan, ehtiroslarga berilmasdan bayon etish notiqqa muvaffaqiyat keltiradi. Gapirish yozilgan nutqni o’qib berishga qaraganda birmuncha qiyin jarayon bo’lgani uchun og’zaki nutqqa hamisha ruhiy tayyor turish kerak bo’ladi. Chunki hamma vaqt ham yozilgan narsalarni o’qib berib, bahsga kirishib bo’lmaydi.

Nutqiy etiket – murojaat notiqning sud jarayonidagi faoliyatida muhim o’rin tutadi. Sud hay’atiga va, umuman, nutq qaratilgan shaxsga nisbatan muhtaram, hurmatli, e’tiboringiz uchun rahmat yoki tashakkur kabi so’z va iboralarni ishlatish munozara iqlimini mo’tadillashtiradi, jarayon ishtirokchilari ortiqcha asabiylashishdan saqlanadi. Bu jarayon faqat yuridik til va yurisprudensiyaga oid terminlar bilan so’zlashni taqozo qiladi. Unda prokurorni qoralovchi, advokatni oqlovchi, sudyani qozi, ozodlikdan mahrum etishni kesish, afv etishni oqlash, nomusga tegishni zo’rlash, suiqasd qilishni o’ldirish deb bo’lmaydi.

Hatto notiq bu sud jarayonida harakat akti bo’lgan jestga - tana, yuz va qo’l harakatiga ham befarq bo’lmasligi kerak. Chunki jest kommunikativ jarayonning tarkibiy qismi sanaladi va ular maqsadli nutq so’zlanayotganda, ta’sir o’tkazish asosiy muddao bo’lib turganda nutqni kuchaytiruvchi, ishontirish kuchini oshiruvchi vositaga aylanadi. Aslida milliy va individual xarakterga ega bo’lgan jest so’zga va fikr ifodasiga aniqlik kiritadi. Masalan, nutq jarayonida birgina sharqona harakat – notiqning qo’lini ko’ksiga qo’yishi vaziyatga qanchalik ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligini ko’z oldimizga keltiraylik. Ammo tinglovchilarda teskari reaksiya beradigan, notiq haqida noto’g’ri fikr uyg’otadigan harakatlardan qochish kerak. Odatda ba’zi notiqlar o’z harakatlarini nazorat qilishni unutishadi. Buyuk Siseron ta’kidlagan ediki, nutq ijrosi yuz ifodasi, tana va qo’l harakatlarini ham, tovush va ovoz ottenkalarini ham taqozo qiladi.

Demak, suddagi nutqning monologik va dialogik xarakteri ohang, ovoz, diksiya, tembr, tepm, mantiqiy urg’u, pauza, talaffuz, urg’u, kutilmaganlik (spontannost) hamda so’zlashuv uslubiga xos jihatlarni keltirib chiqaradiki, ularga e’tibor berish notiq uchun zaruratga aylanadi.

Sanab o’tilganlarning barchasi sud jarayonidagi bahs va tortishuvlarda muhim omillardan hisoblanadi.

Jinoyatning sodir bo’lish jarayonida huquqiy organlar vakili bo’lgan tergovchi va prokuror ham, sudya va advokat ham ishtirok etmagan bo’ladi. Ular faqat voqyeaga aloqador bo’lgan dalillarni taqqoslash natijasida, agar guvohlar bo’lsa, ularning ko’rsatmalariga tayanib haqiqiy jarayonni baholaydilar va amaldagi qonunlar doirasida tegishli xulosaga keladilar. Shunday bo’lgandan keyin sud jarayonida ishtirok etayotgan mas’ul kishilarning mantiqiy tafakkuri va uni tilda ifodalash mahoratining ahamiyati naqadar katta ekanligini payqash qiyin bo’lmaydi.

Shu o’rinda atoqli rus yuristi, taniqli sud arbobi va notig’i akad. A.F.Konining (1844-1927) quyidagi so’zlarini keltirish maqsadga muvofiq: 70-yillar oxiridagi huquqshunoslik bilim yurti bitiruvchi sinf tarbiyalanuvchilari bilan jinoiy prosess bo’yicha o’qigan ma’ruzamdan keyin bo’lib o’tgan suhbatni eslamasdan o’tolmayman. Ular sud faoliyatiga tayyorgarlik ko’rishda notiq bo’lish uchun nima qilish kerak, deb so’radilar.

Notiqlik uquviga bir qancha talablarni bajargandan keyin erishiladi. Bu talablar va shartlar mening kuzatishlarim va shaxsiy tajribam bo’yicha uchta: gapirilayotgan predmetni aniq va mukammal bilishing hamda uning ijobiy va salbiy xususiyatlarini o’zing uchun aniqlab olishing; o’z ona tilingni bilishing va uning nozikligi, boyligi hamda o’ziga xos gap qurilishidan adabiyot durdonalari bilan tanish bo’lgan holda foydalana olishing; nihoyat, aldamasliging kerak, dedim.

Og’zaki so’z hamisha yozmaga qaraganda samaralidir: u tinglovchi va so’zlovchini tetik qiladi. Lekin notiq gapirayotganlariga o’zi ishonmasa va sog’lom fikr o’rniga ichki mazmundan mahrum bo’lgan jarangdor so’zlarga murojjat qilib, buni sezdirib qo’ysa, so’z hayotbaxsh kuchdan bebahra bo’ladi. … hyech narsani ayta olmagandan ko’ra hyech narsani aytmagan ma’qul. …balandparvoz so’zlar ketidan quvish kerak emas. Ammo yaxshi gapirishga intiling, xalqingizning buyuk boyligi bo’lgan tilini seving va o’rganing¹.

Taniqli huquqshunoslar A.Saidov va G.Sarkisyanslar ham ta’kidlaydilarki, har bir yurist, eng avvalo, o’z nutqida ko’rib chiqilayotgan muammolar, ishni mufassal bilishi (lozim bo’ladi), barcha aniq materiallar, barcha dalillarning chuqur tahlili, dalil-isbotlarga boyligi, xarakteristikalarning aniqligi, ijodiy fikrlarning to’liqligi, haqiqatning dalil izlash bilan farqlanishi, yana, albatta, talqin etilayotgan masala qanchalik murakkab, ko’rib chiqilayotgan ishning mag’zi qanchalik og’irroq bo’lsa, ular yuristdan shunchalik ko’p aqliy harakat qilishni talab etadi, nutq mazmuni ustida ham, uning shakllari ustida ham ko’proq berilib ishlashini, o’zining har bir fikri, har bir dalil-isbot, har bir tezisning aniq, tushunarli bo’lishi, og’zaki va yozma shaklini g’oyat darajada aniq gavdalantirilgan holda puxta tanlash va qayta ishlashni talab etadi. Bunday nutq tinglovchilar diqqatini o’ziga jalb qiladi, shuningdek, amaliy samaraga – muhokama etilayotgan masalaning, ko’rib chiqilayotgan ishning qonun normalari va ijtimoiy adolat prinsiplariga qat’iy rioya qilingan holda to’g’ri hal qilishga erishishga qodir bo’ladi².

Shuning uchun odil sudlov mutasaddilari va uning taqdirini hal qiluvchilarning o’zlari til jihatdan savodli bo’lishlari, tilga mas’uliyat bilan munosabat bildirishlari va zarur nutqiy madaniyatni egallagan bo’lishlari lozim. Filologiya fanlari doktori Z.Tarlanov internetga berilgan «Nutq madaniyati va odil sudlov» maqolasida M.V.Lomonosovning «yurisprudensiya grammatikasiz shubhalidir», degan fikrini keltirib, bu yerda nafaqat grammatikaning o’zini, balki nutqiy madaniyatni nazarda tutganligini eslatib o’tadi. Ushbu maqolada keltirilishicha, XIX-XX asrning taniqli rus advokati P.Sergeich (P.S.Poroxovщikov) shunday degan ekan: «Faqatgina tushunadigan qilib gapirmang, shunday gapiringki, sizni sudyaning tushunmasligi mumkin bo’lmasin. Bunday mukammallikka erishishning ikki tashqi: uslubning tozaligi va aniqligi hamda ikki ichki: predmet va tilni bilish sharti bor». Ko’rinayaptiki, ularning uchtasi tilni bilishga aloqador.

Z.Tarlanovning yana ma’lumot berishicha, Angliyada «Sud lingvistikasi» nomi bilan maxsus xalqaro jurnal nashr etilib kelinmoqda. Bunday nashrlarning bizda - O’zbekistonda ham bo’lishi huquqiy savodxonligimiz-ning mukammalligiga, yuridik til va nutq madaniyatiga oid juda ko’plab munozarali, bahstalab masalalarning omma aralashuvi va ko’magida hal bo’lishiga ko’maklashar, ayni paytda, xalqimizning huquqiy bilimlari doirasining kengayishiga yordam berar edi.

Notiqlik mahorati to’g’risidagi nazariy qarashlarni talabalar ongiga singdirib borish bilan bir qatorda, ular taniqli o’zbek sudyalari, prokurorlari va advokatlarining nashr etilgan namunaviy nutqlari bilan ta’minlash maqsadga muvofiq. Chunki o’n marta eshitgandan bir marta ko’rganning ta’siri va foydasi ko’proq bo’lishi hammaga ma’lum. Mana shu ma’noda «Advokat» jurnali tahririyatining ish tajribasi tahsinga loyiq.

Xullas, notiqlik axloqi va madaniyati sud jarayonida alohida mazmun kasb etadi. Chunki bu jarayondagi munozara va tortishuvlar, rad etish va qo’llab quvvatlashlar, isbotlash va asoslashlar faqatgina til vositalari yordamida reallashadi. Uning ko’magi bilan tafakkur mantiqi shu darajada aniq bo’ladiki, sud xulosasida ikkidan biri tanlanadi, uchinchisiga hojat qolmaydi.