1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

q
t
b
T
C
U


, 
bunda, 
b
U
-vaqtbay  haq  to’lanadigan  xodimning  ish  haqi  (so’m); 
t
C
-xodimning  vaqt 
birligidagi tarif stavkasi (so’m); 
q
T
-ishchining haqiqatda ishlagan vaqti (kun va soatlarda). 
Oylik tarif stavkasini tatbiq etganda xodimning ish haqi quyidagi formula bo’yicha 
aniqlanadi:  
 
,
n
q
t
b
T
T
C
U


 
bunda, 
t
C
-oylik tarif stavki; 
q
T
-bir oy ichidagi haqiqatda ishlangan kunlar miqdori; 
n
T
-bir 
oy  ichidagi  hisoblangan  ish  kunlari  soni  (taqdim  fondidan  dam  olish  va  bayram  kunlari 
chegirib tashalandi).  
 
Xorijda ish haqini tashkil etish tizimi va uning shakllari. 
Rivojlangan  mamlakatlarda  ishlab  chiqarish  va  boshqa  sohalarda  ish  haqining 
xilma-xil  tizimlari  qo’llaniladi.  Bu  tizimlarning  hammasi  mehnatga  haq  to’lashning  keng 
tarqalgan  asosiy  ikki  turi-ishbay  va  vaqtbay  haq  to’lashga  asoslanadi.  Ishbay  haq  to’lash 
shakli  yaqin  o’tmishda  ham  ko’pgina  korxonalarda  keng  qo’llanib  kelingan,  u  vaqtda 
mashina-qo’l  mehnati  va  qo’l  mehnati  ustunroq  bo’ladi.  Xuddi  shu  davrda  mehnatni 
normallash  keng  joriy  qilinib,  normalarning  ancha  zo’r  berishni talab  qiladigan  mashhur 
Teylor  tizimi  vujudga  kelgandi.  Biroq,  sanoatda  ishlab  chiqarishni  mexanizatsiyalash  va 
ayniqsa,  avtomatlashtirishning  rivojlanib  borishiga  ko’ra  ish  haqini  tashkil  etishning 
ishbay  shakli  asta-sekin  o’rnini  vaqtbay  shaklga  bo’shatib  bera  boshladi.  Hozirgi  vaqtda 
mehnatga  haq  to’lashning  vaqtbay  shakli  va  uning  tarkibiga  kiruvchi  vaqtbay–mukofotli 
shaklining salmog’i AQShda qariyb 70%, Buyuk Britaniyada taxminan 60%, Frantsiyada 
80%ni tashkil etadi.   
Ishchilar  mehnatiga  haq  to’lashning  xorijdagi  asosiy  tizimlarini  tarixiy  izchillikda 
quyidagi  guruhlarga  kiritish  mumkin.  Ana  shunday  tizimlarning  birinchisi  mehnatga  haq 
to’lashning  ishbay  tizimi  bo’lib,  uni  mashhur  muhandis-tashkilotchi  F.Teylor  asrimiz 
boshlarida ishlab chiqqan. Bu tizimga ko’ra, haq to’lashning oddiy ishbay shaklidan farqli 
o’laroq,  texnikaviy  jihatdan  asoslangan  ishlab  chiqarish  normalarini  uddalagan  ishchilar 
mehnatiga  oshirilgan  tarif  stavkalari  asosida  haq  to’langan.  Bu  normalar  bajarilmagan 
taqdirda  tarif  stavkasi  birmuncha  kamaytirilgan.  Ko’rinib  turibdiki,  Teylor  tizimi 
ishchilarda  mehnat  unumdorligini  oshirishdan  jiddiy  moddiy  manfaatdorlikni  vujudga 
keltiradi, shu bilan birga,  mazkur tizim  mahsulot  ishlab chiqarishning  ancha qattiq  jiddiy 
normalariga asoslangan bo’lib, ularni faqat  malakali va tinimsiz ishlaydigan ishchilargina 
uzlkusiz mehnat jarayoni sharoitida oshirib bajarilishi mumkin.  

---

 
173 
Teylor  tizimi  va  uning  o’zgartirilgan  shakllaridan,  faqat  AQShda  emas,  balki  bir 
qator  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda  ham  keng  qo’llaniladi.  Bu  tizim  asosida 
amerikalik olimlardan - K.Bart va D.Merriklar mehnatni normalashning murakkab tizimini 
va unga mos keladigan rag’batlantirish tizimini ishlab chiqdilar. Ishbay-mukofotli bo’lgan 
va ko’p jihatdan  Teylor tizimiga  o’xshash bo’lgan  Bart-Merrikning  mukofotlash tizimida 
nazarda  tutilishicha, kam  va o’rtacha  malakaga ega bo’lgan  ishchilar  normalarni 60-80% 
atrofida  bajaradi.  Normalarning  83-100%  oralig’ida  bajarilishi  moddiy  rag’batlantirishga 
arziydigan  yutuq  hisoblanadi.  Normalarning  100%  dan  oshirib  bajarilishi  hisob-kitob 
stavkasini  20%  oshirish  bilan  rag’batlantiriladi,  tegishli  ravishda  ishbay  ish  narxlari  ham 
qayta ko’rib chiqiladi va ish haqi ham sezilarli ravishda ortadi. Bart-Merrik tizimida yana 
bir o’ziga xos qat’iy shart bo’lib, normani 60% bajarish quyi chegara hisoblanadi, bundan 
chetga chiqish  ishchini  yetarli  malakaga ega bo’lmagan  yoki muayyan  mehnat vazifasini 
bajarishga layoqatsiz sifatida ishdan bo’shatishga olib keladi. Bu shart shartnoma-kontrakt 
tuzish chog’ida ishchiga ma’lum qilinadi. 
Teylor  va  Bart-Merrik  tizimining  umumiy  xususiyatlarini  o’zida  mujassam  etgan