1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

7.Normal  bo`lmagan  mehnat  sharoitlari.  Ular  tez-tez  sodir  bo`lib  turadigan 
kuzgatuvchilar  bo`lib,  xodimlar  o`rtasida  dushmanchilik  kayfiyatining  paydo  bo`lishiga  
har  qanday  muammoga  toqatsizlik  bilan    munosabatda  bo`lishiga  olib  keladi.  Ish 
o`rinlarining yuqori darajada zichligi xodidlarning xonalarida to`planganligi, aloqalarning 
majburiy  ravishda  intensivligi,  eski  texnologiyalar  qo`llangan  holda,  zamonaviy 
bo`lmagan asbob-uskunalarida ishlash 
-mehnat sohasidagi kelishovchliklarning o`ziga xos mustaqil sababi  hisoblanadi, lekin bu 
narsa hamisha ham to`liq anglab etilmaydi. 
8.Mos kelmaslik.  Birovlar kamroq  faollik  ko`rsatib, ko`proq  haq  olishni  istaydilar, 
boshqalar  ko`proq  faollik  ko`rsatib,  ko`proq  haq    olishni  o`ylaydilar,  yana  boshqalar  
kamroq    faol  bo`lib,  kamroq    haq    olishga  ham  rozi  bo`ladilar;  agar  bu  tiplar  o`zaro 
hamkorlik  qiladigan  bo`lsalar,  ular  o`rtasida  kelishmovchilik  (nizo)  lar  kelib  chiqish 
turgan gap. 
9.Tashkilotning  jins-yoki  tarkibi.  Jinslarning  farqlar    ko`pgina  g`oyaviy  siyqa 
fikrlaning  mos  kelmasligi  orasida  nizomlar  keltirib    chiqarishi  mumkin.  Yoshdagi 
farqlarda 
munosabat 
sohasida 
tashkiliy-mehnat 
munosabatlarida 
ko`pincha 
kelishmovchildiklarni keltirib chiqaruvchi  quyidagi omillar haqida fikr yuritiladi: 
-yosh xodimlar ba`zasi  o`z qobilyatlariga ortiqcha baho berib, katta yoshdagi  kishilarning  
tajribasiga  mensimasdan qaraydilar; 
-katta  yoshdagi  tajribali  xodimlar  yoshlarga  ayniqsa,  ko`nikish  davrida    yordam   
ko`rsamaydilar; 
-katta  yoshdagi  tajribali  xodimlarning  ayrim  o`ziga  xos  murakkabliklari  va  ehtiyojjlarini, 
ularning  mutaasibligini  (kattalar  o`z  bilim  va  tajribalariga  ortiqcha  baho  beradilar, 
ko`pincha  o`zlarini  hamma  sohada  haq,  deb  hisoblaydilar),  yangilikni  qabul  qilish 
qobiliyati zaifligini hamisha ham tushunavermaydilar;  
-katta  yoshdagi  tajribali  xodimlar  ba`zi  yoshlarning  qobiliyatlariga  etarlicha  baho 
bermaydilar;  
-katta  avlod  xodimlari  ba`zan  yoshlarning  kasb  sohasida  tez  va  yuqori  sur`atda  o`sishda, 
ularning yutuqlariga g`amxo`rlik bilan qaraydilar.  
10.Ijtimoiy  tafo`utlar.  Tashkilotlardagi  mehnat  nizolari    kishilar  o`rtasidagi  turli 
tabaqaviy-sinfiy,  irkiy,  etnik,  diniy,  siyosiy  tarzdagi  farqlar  tufayli  ham  kelib  chiqishi 

---

 
186 
mumkin.  Faqat  kishilarning    o`zlari  o`rtasidagi  madaniyatdan  tashqari  bunday 
ziddiyatlarning iste`dodi ham talib qilinadi. Murakkab ijtimoiy tafovutlarni turli va to`g`ri  
tushunib  etish  uchun  etarli  darajada  omilkor  bo`lish  ular  orasida  eng    qulay    ijtimoiy-
mehnat  munosabatlarini  vujudga keltirish zarur. 
Mehnat nizolarini ko`rish tartibi. 
Mehnat  nizolari  komissiyalari  kimda  15  kishi      ishlaydigan  korxona,  muassas, 
tashkilot  mehnat  jamoasining  umumiy  yig`ilishida  saylanadi  saylash  tartibi,  komissiya 
a`zolarining  soni,  tarkibi  va  uning  vakolot  muddatini  ham  umumiy  yig`ilishi  belgilaydi. 
Komissiya  o`z  tarkibi  orasida  komissiya  raisi,  rais    o`rinbosarini  va  kotibini    saylaydi. 
Mehnat    nizosi    komissiyasi  mehnat  nizolarini  ko`rib  chiquvchi  boshlang`ich  organ  
hisoblanib,  xodim  o`z  huquqlari  buzilganligini  bilgan  yoki  bilishi  lozim    bo`lgan  kundan 
e`tiboran  uch  oy  muddat  ichida  mehnat  nizolari    komissiyasiga  murojat  qilishi  mumkin. 
Ushbu komissiya  mehnat  nizosini ariza  berilgan kundan e`tiboran 10 kun  muddat ichida 
ko`rib    chiqish  shart.  Basharti    xodim    komissiya  majlisiga    hozir    bo`lmasa,  uning 
arizasini    ko`rib    chiqish    boshqa  kunga    kuchiriladi.  Agarda  xodim  komissiya  majlisiga  
ikkinchi   marta ham uzrli sabablarsiz  kelmasa komissiya mazkur arizani ko`rib chiqishni 
kun  tartibidan  olib  tashlash  xususida  qaror  qabul  qilishi  mumkin  ammo  bu  xodimni 
takroran ariza  bilan murojat qilish huquqidan mahrum etmaydi. 
Mehnat komissiyasi o`z majlisida guvohlarni chaqirtirish, mutaxassilarni korxonada 
faoliyat ko`rsatayotgan ishlab chiqarish  vakillarining taklif qilish  huquqiga ega.  
Mehnat  nizolari  komissiyasi  majlisida  ishtirok  etayotgan  komissiya  a`zolarining 
ko`pchilik  ovozi  bilan  qaror  qabul  qilinadi.  Komissiyaning  qarori  ustidan  xodim  yoki 
ma`muriyat  o`n  kun  muddat  ichida  sudga  shikoyat  qilishi  mumkin.  Sudlarda  bevosita 
quyidagi mehnat nizolari ko`rib chiqiladi:  
-mehnat  nizolari  komissiyasi  saylanmaydigan  yoki  biror  sababga  ko`ra  bunday 
komissiya tuzilmagan korxonalarda kelib chiqqan mehnat nizolari;  
-mehnat shartnomasi (kontrakt) ni bekor qilish asoslaridan qat`i nazar ishga tiklash, 
ishdan bo`shatish vaqti, hamda, sababining ta`rifini o`zgartirish, majburiy progul vaqt iva 
kam  haq  to`lanadigan  ishni  bajargan  vaqt  uchun  haq  to`lash  haqidagi  xodimning  arizasi 
yoki prokurorning arizasi murojaatnomasiga asosan:  
-korxona,  muassasa,  tashkilotga  etkazilgan  moddiy  zararni  xodimdan  undirib  olish 
haqidagi ma`muriyatning murojaat-nomasiga binoan;  
-mehnat  vazifalarini  bajarish  chog`ida  xodimning  salomatligiga  etkazilgan  zarar 
o`rnini 
korxona 
qoplashi 
haqidagi 
xodimning 
arizasi 
yohud 
prokurorning 
murojaatnomasiga binoan.  
Shuningdek, boshqa korxonalardan o`tkazish tartibida ishga taklif etilgan shaxslarni 
ishga  qabul  qilishni  rad  etish,  bron’  hisobidan  ishga  yuborilgan  18  yoshga  to`lmagan 
shaxslarni,  nogironi,  homilador  ayollar  va  uch  yoshga  to`lmagan  bolasi  bor  ayollarni  14 
yoshga  to`lmagan  bolasi  bor  ayollarni,  14  yoshga  to`lmagan  bolasi  bor  (16  yoshga 
to`lmagan  nogiron  bolasi  bor)  yolg`iz  onalarni,  qonunga  muvofiq  mehnat  shartnomasi 
(kontrakt)  tuzishi  shartbo`lgan  boshqa  shaxslarni  shiga  qabul  qilishni  rad  etganlik 
to`g`risidagi nizolar ham bevosita suda ko`rib chiqiladi.  
Mehnat  nizolari komissiyasi  yoki sudning  qarori bilan  xodim  g`ayriqonuniy asosda 
ishdan  bo`shatilganligi  yohud  boshqa  ishgsha  o`tkazilganligi  taqdirda  darhol  ishga  qayta 
tiklanishi  lozim. Xodim avvalgi  ishiga tiklangan  hollarda  unga  majburiy progul qilmagan 
vaqti  yoki  kam  haq  to`lanadigan  ishni  bajargan  vaqt  uchun  haq  to`lanadi,  ammo  bu 
muddat bir yildan oshmasligi lozim.