1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

3.Ishlab chiqarish va ish Bilan bog’liq bo’lmagan jarohatlanish. Bunga mast bo’lish natijasida olingan jarohatlar, davlat mulkini o’g’irlash va boshqa shunga o’xshash holatlardagi jaohatlanishlar kiradi.

Sanoat korxonasi ishlab chiqarishda sodir bo’lgan har qanday baxtsiz hodisaga javobgar hisoblanadi. Ma’muriyat birinchi ikki turdagi baxtsiz hodisa, ya’ni jarohatlanish ishlab chiqarish bilan bog’langan taqdirda javobgar hisoblanadi va baxtsiz hodisaga uchragan kishining jarohatlanish natijasida yo’qotilgan kunlari uchun to’liq haq tomonidan xavfsiz ish sharoitini yaratish sohasida yo’l qo’yilgan xato orqasida bo’lmay, balki ishchining mehnatni muhofaza qilish qoida va me’yorlariga amal qilmasligi natijasida kelib chiqqan bo’lsa, unda ishchi ham ma’muriyat xodimi bilan birga javobgar hisoblanadi. Bunda moddiy to’lov miqdori ma’muriyat xodim iva ishchining aybdorlik darajasiga qarab belgilanadi.

Sanoat sanitariyasi me’yorlarining buzilishi natijasida ishlab chiqarish joylaridan ajralib chiqqan zaharli omillar ta’siridan ishchi kasbiy zaharlanish yoki kasb kasalligiga chalinishi mumkin. Kasbiy zaharlanish bir smena davomida yuz bersa, u o’tkir zaharlanish deyiladi, agar uzoq muddat davomida zaharli moddalar yig’ilishi natijasida yuz bersa, surunkali zaharlanish deyiladi. Surunkali zaharlanish kasb kasalliklariga olib keladi. Kasb kasalliklariga qoniqarsiz ish sharoitlarida ishlash natijasida kelib chiqadigan hamma kasalliklar kiradi. Masalan, havo bosimining ortiq yoki kam bo’lishi natijasida kesson yoki tog’ kasalligi, sanoatda ajralib chiqadigan chang ta’siridan pnevmokonioz kasalligi, yallig’lanish va zaharli moddalar ta’siridan dermatit va yara kasalliklari kelib chiqadi.

O’lim bilan tugugan, og’ir jarohatlanish va guruhning baxtsiz hodisaga uchrashi hollaridan tashqari hamma baxtsiz hodisalar tsex boshlig’i, xavfsizlik texnikasi muhandis va jamoat nazoratchisi tarkibida tuzilgan komissiya tomonidan tekshiriladi. Baxtsiz hodisa ish boshlanishdan oldin, ish davomida, i shvaqtidan keyin ish joyida, zavod hududidan chetda yuz bergan bo’lishidan qat’i nazar tekshirilishi lozim.

Baxtsiz hoisa o’lim bilan tugasa, guruh bo’lib baxtsiz hodisaga uchrasa va og’ir jarohatlangan hollarda, tekshirish maxsus belgilangan tartib Bilan o’tkaziladi. Bunday maxsus hodisalar maxsus komissiyalar tomonidan tekshiriladi. Komissiya tarkibiga kasaba uyushmasi texnik nazoratchisi, yuqori xo’jalik tashkilotining xodimi, davlat nazorat organlari xodimlari va umumiy baxtsiz hodisani tekshirishda ishtirok etadigan xodimlar qatnashadi. Bunday hollarda tekshirish tezda o’tkazilishi kerak, ya’ni tekshirish materiallari yetti kun ichida tayyor bo’lishi shart.

Baxtsiz hodisalar sabablarini aniqlash uchun, asosan, ikki usuldan foydalaniladi:

1.Statistika usuli.

Bu usul baxtsiz hodisalarning umumiy statistik hisobga olingan sanoat jarohatlanishi materiallarini tahlil qilishga asoslanadi.

2.Monografik usul.

Bu usulning mohiyati shundaki, baxtsiz hodisa yuz bergan ayrim tsex, uchastka yoki ishlab chiqarish xonasi chuqur va har tomonlama o’rganiladi. Bu usulda korxonalarda ro’y bergan baxtsiz hodisalar, avariyalar va kasb kasalliklarining sabablari aniqlanadi. Shuningdek, qurilayotgan yoki loyihalanayotgan turdosh korxonalarda shunga o’xshash baxtsiz hodisalarning kelib chiqmasligini ta’minlashga harakat qilinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Karimova O., G’afforov Z. «Davlat va huquq asoslari». Toshkent: «O’qituvchi»-1995 yil, 439-442 betlar.

2.Yormatov G’., Isamuhammedov Yo. «Mehnatni muhofaza qilish». Toshkent: «O’zbekiston»-2002 yil, 5-36 betlar.

3.O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi. Toshkent: «Adolat»-1996 yil, 98-104 betlar.

4.Qudratov L., G’aniev T. «Mehnat muhofazasi». Toshkent: «O’zinkomtsentr»-2002 yil, 57-78 betlar.

5.G’oyipov. H.E. «Mehnat muhofazasi».Toshkent: «Mehnat»-2003 yil, 5-30 betlar.

10-mavzuni mustahkamlash uchun test topshiriqlari.
1.Mehnatni muhofaza qilish bo’yicha maxsus davlat nazorati tashkilotlariga qaysilar kiradi?

a)kasaba uyushmasining texnik nazorati

b)sanoatda xavfsiz ish olib bori shva kon nazorati

v)sanitariya nazaorati

g)energetika nazorati

d)barcha javoblar to’g’ri.

2.Mehnatni muhofaza qilish tartib-qoidalari buzilsa, u holda qanday javobgarlik chora-tadbirlari belgilanadi?

a)intizomiy javobgarlik

b)jinoiy javobgarlik

v)moddiy javobgarlik

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

3. .. .. ..-bu ishchi va xizmatchining aybi bilan korxonaga keltirilgan moddiy zararni qoplashdir.

a)intizomiy javobgarlik

b)jinoiy javobgarlik

v)moddiy javobgarlik

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

4.Moddiy javobgarlik, asosan, necha xil tartibda belgilanishi mumkin?

a)ikki xil

b)uch xil

v)to’rt xil

g)besh xil

d)olti xil.

5.Moddiy javobgarlik qanday tartibda belgilanishi mumkin?

a)chegaralangan

b) to’liq

v)asosli

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri

6. .. .. .. ishchi yoki xizmatchidan sanoat korxonasiga yetkazilgan zarur ma’muriyat tartibida buyruqqa asosan oyligidan undirib olinadi.

a)intizomiy javobgarlikda

b) chegaralangan moddiy javobgarlik

v)to’liq moddiy javobgarlik

g)jinoiy javobgarlik

d)ma’muriy javobgarlik.

7. Yo’riqnomalarni, asosan, necha guruhga bo’lib o’rganish mumkin?

a)ikki guruhga

b)uch guruhga

v)to’rt guruhga

g)besh guruhga

d) olti guruhga

8.Yo’riqnomalarni qanday guruhga bo’lib o’rganish mumkin?

a)kirish yo’riqnomasi

b)ish joyidagi yo’riqnoma

v)vaqti-vaqti bilan ftkaziladigan yo’riqnoma

g)rejadan tashqari yo’riqnoma

d)barcha javoblar to’g’ri.

9.Qaysi yo’riqnoma ishga yangi kirayotganlar uchun o’tkaziladi?

a)kirish yo’riqnomasi

b)ish joyidagi yo’riqnoma

v)vaqti-vaqti bilan o’tkaziladigan yo’riqnoma

g)rejadan tashqari yo’riqnoma

d)barcha javoblar to’g’ri .

10.Qaysi yo’riqnomani o’tkazish vaqtini fabrika, zavod, kasaba uyushmasi qo’mitalari bilan kelishilgan holda, sanoat korxonasining rahbari belgilanydi?

a)kirish yo’riqnomasi

b)ish joyidagi yo’riqnoma

v)vaqti-vaqti bilan o’tkaziladigan yo’riqnoma

g)rejadan tashqari yo’riqnoma

d)barcha javoblar to’g’ri.

11.Inson organizmiga mehnat jarayoni va ishlab chiqarish muhiti omillarining ta’sirini nima o’rganadi?

a)mehnat fiziologiyasi

b)mehnat gigienasi

v)mehnat psixologiyasi

g)mehnat iqtisodiyoti

d)mehnat huquqi.

12.Ishlab chiqarishdagi mehnat sharoitlari mehnat gigienasining .. hisoblanadi.

a)maqsadi

b)vazifasi

v)o’rganish ob’yekti

g)o’rganish predmeti

d)turi.

13.Mehnat sharoitlarining inson organizmiga ta’sirini sifatli va sonli baholash mehnat gigienasining .. .. .. sanaladi.

a) maqsadi

b) vazifasi

v)o’rganish ob’yekti

g) o’rganish predmeti

d)sub’yekti.

14.Mehnat gig8ienasining qanday turlari mavjud?

a)umumiy va xususiy

b)gorizontal va vertikal

v)asosiy va qo’shimcha

g)yakka tartibdagi va guruhiy

d)maxsus va tarmoq.

15.Keltirilgan javob variantlaridan qay biri umumiy mehnat gigienasining yirik bo’limlari hisoblanadi?

a)mehnat fiziologiyasi

b)sanoat taksikologiyasi

v)mehnat psixologiyasi

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

16.Inson shaxsiyati va ruhiy faoliyatining o’ziga xos xususiyatini mehnat jarayonida o’ziga xos xususiyatini mehnat jarayonida o’rganuvchi fan tarmog’ini nomlang?

a)mehnat gigienasi

b)mehnat fiziologiyasi

v)mehnat psixologiyasi

g)mehnat huquqi

d)mehnat iqtisodiyoti.

17.Mehnat xavfsizligiga qaysi psixologik omillar ta’sir qiladi?

a)diqqat-e’tibor va o’ziga olish

b)sezish va toliqish

v)xotira va hissiyotlar

g)ishga layoqat

d)barcha javoblar to’g’ri.

18.O’ziga olish nimalarga bog’liq hisoblanadi?

a)fikrlash

b)xotirlash

v)diqqat

g)his-tuyg’u

d)barcha javoblar to’g’ri.

19. .. .. –bu odam hayot faoliyatida avval o’tgan voqyealarni eslab qolish va undan qayta foydalanish qobiliyatidir.

a) diqqat-e’tibor

b)xotira

v)sezish

g)ko’rish

d) toliqish.

20.Xotira jarayonining tarkibiy elementlari keltirilgan javobni belgilang?

a)eslab qolish

b)saqlash

v) aks ettirish

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

21. .. .. ..- bu hayotiy hodisa va kechinmalar mazmunining to’g’ridan-to’g’ri kechinma shaklida ruhiy aks etishidir.

a) diqqat-e’tibor

b)toliqish

v) hissiyot

g)sezish

d) xotira.

22.Inson tanasining teri yoki ayrim qismlarga tashqi mexanik, kimyoviy, issiqlik va elektr ta’siri natijasida shikastlanishi nima deb ataladi?

a)kasb kasalligi

b)toliqish

v)nogiron bo’lib qolish

g)jarohatlanish

d)jipslashish.

23.Baxtsiz hodisalar sabablarini aniqlash uchun qanday usullardan foydalaniladi?

a)statistika usuli

b)monografik usuli

v)kontent-analiz usuli

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a,b va v javoblari to’g’ri.

24.Jarohatlanishning qanday turlari mavjud?

a) ishlab chiqarishda, ish joyida jarohatlinash

b) ish bilan bog’liq, lekin ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan jarohatlanish

v)ishlab chiqarish vash u bilan bog’liq bo’lmagan jarohatlanish

g)a va b javoblari to’g’ri

d)a, b va v javoblari to’g’ri.

25.Xotirada material saqlanishining qanday turlari farqlanadi?

a)qisqa muddatli va uzoq muddatli

b)statistik va monografik

v)asosiy va qo’shimcha

g)guruh ichidagi va guruhlar

d)umumiy va maxsus.