1-mavzu. Ma’ruza. Muomala inson borligining sharti va mohiyati sifatida. Reja

13-mavzu. Ma’ruza. Umr yo’ldoshini tanlash nazariyalari.

Reja:
«O‘Z-O‘ZINI ISHONTIRISH»

bo‘yicha tavsiyanomalar

Oilaviy hayot zavqli va muammolarsiz kechishi uchun har bir oila a’zosi uchun zarur bo‘lgan psixologik o‘zini boshqarish va ishontirish usullaridan xabardor etamiz. O‘ylaymizki, bu usullar Sizga yordam beradi.

Kishi o‘z-o‘zini ishontira olishi orqali ijobiy natijalarga erishishi mumkin. Buning uchun kishi o‘zini-o‘zi ishontira oladigan formulaga ega bo‘lishi kerak. Kishi o‘zini irodaviy majburlamagan holda ana shu formula yordamida jahli chiqqanlik, kayfiyati buzilganlik yoki nizoli, janjalli holatlardan chiqib ketishi mumkin.

*Ertalab uyg‘ongandan keyin yoki kechki payt o‘ringa yotgandan keyin, o‘zingiz eshitadigan holatda, o‘zingiz uchun qulay yotgan holda bugun tanani erkin tutib, quyidagi qoidani kamida 20 marta takrorlashingiz mumkin:

«Men tinchman, hayotimdan qoniqib yaShayman, hayotim ko‘ngildagidek, menga nisbatan barchani munosabati yaxshi».

*CHarchagan yoki nimadandir norozi bo‘lgan, jahlingiz chiqqan vaqtda tinch, baland, salbiy ta’sir kuchiga ega tovushlardan holi bo‘lgan joyni tanlab olib tekis, qattiq yerga chalqancha yotgan holda ko‘zlarni yumib, qo‘l va oyoqlarni keng yoyib, o‘zingiz eshitadigan holda pichirlab quyidagi qoidani takrorlang:

«Hamma yoq, sokin, sukunat, men osoyishtaman, miriqib dam olyapman, butun tanam, asablarim tinch holda, men barcha narsalardan mamnunman»

* Turmush o‘rtog‘ingiz bilan kelishmovchilik yoki janjallashish vaziyati vujudga keldi. Siz nima qilishingiz kerak? Tinchroq joyni tanlab, yuqoridagidek yotgan yoki o‘zingiz uchun qulay o‘tirgan holda ko‘zlarni yumib, quyidagi so‘zlarni pichirlab, 25-30 sekund takrorlang:

«Mening turmush o‘rtog‘im hammadan yaxshi, o‘zimni qo‘lga olishim kerak, u men uchun qadrli inson, men uchun qanchadan-qancha yaxshiliklar qilgan, men uchun yugurib-yeldi» (Turmush o‘rtog‘ingizni yaxshi sifatlarini eslashga, munosabatlari sizlarnikidan ham yomonroqlarga taqqoslashga harakat qiling)

SHaxs va jamiyat tushunchalari haqida batafsilroq fikr yuritish uchun, dastavval, shaxs tushunchasining anglatgan ma’nosi va qo‘llanish ko‘lami xususida ma’lumotga ega bo‘lmoq lozim. CHunki oilaning axloq-odobi ana shu tushunchalar bilan mudom bog‘liqdir.

Ma’lum bir jamoa yoki ijtimoiy tuzum farzandi sifatida o‘zida muhim xususiyat, belgilar tizimini mujassamlashtirgan individ - shaxsdir. Odamning paydo bo‘lishi - shaxsning paydo bo‘lishining quyi bosqichi.

Jamiyat taraqqiyoti shaxsning kamol topishini ta’minlaydi. SHaxsning xarakteri, temperamenti, qobiliyati ruhiy jarayonlarni boshidan kechirganda, mehnat faoliyatida, turmushda o‘zini namoyon etadi. Demak, shaxs o‘z hayotida yuz beradigan o‘zgarishlarning, ijtimoiy tarbiya jarayonining natijasi o‘laroq yuzaga keladi. SHunga ko‘ra, shaxsning jamiyatda tutgan o‘rni, insonning kamolot dinamikasi o‘rganiladi. SHuning uchun ham insonning ijtimoiy mohiyatini, uning jamiyat bilan bo‘ladigan munosabatlarini e’tiborga olib, shaxs tushunchasini ishlatamiz.

«Jamiyat» so‘zi «yig‘moq», «to‘plamoq», «uyushmoq» ma’nolarini anglatadi. Jamiyat tushunchasi falsafiy nuqtai nazardan tabiat rivojlanishining ma’lum bosqichida yuzaga kelgan ij­timoiy munosabatlarning majmuasini, kishilarning bir butun uyushmasini anglatadi. SHunga ko‘ra, jamiyat va uning a’zosi bo‘lgan insonni o‘z bag‘riga olgan ijtimoiy muhit shaxsning voyaga etishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Jamiyat hayotining jadallashuvi va to‘laqonli, atroflicha o‘sish darajalari, o‘zi yashab turgan ijtimoiy tuzumga, jamiyat a’zolari ijodiy tashabbus va qobiliyatlarining o‘sish ko‘lamiga, ularning turmushda qanday qo‘llanishiga, ijtimoiy-iqtisodiy quvvatiga, axloqiy fazilatlariga, oilalardagi turmush tarziga bog‘liq.

Jamiyat kishilarning, shaxslar uyushmalarining birlashuvi, yig‘indisidan tashkil toptan ekan, bu - tabiiy hol. SHaxs - inson bo‘lmasa bir butun jamiyatning qaror topishi mumkin emas. Jamiyat o‘z mohiyati va mazmuniga ko‘ra, insoniyat taraqqiyotining har xil bosqichlarida turlicha bo‘lib keldi: qabilachilik, urug‘chilik va elatchilik, quldorlik, feodalizm, kapitalistik va sotsialistik jamiyatlardan har birining alohida o‘ziga xos xususiyati, qonuniyati va mazmuni «shaxs - jamiyat» munosabatida o‘zaro ta’sir qiluvchi sistema sifatida maydonga chiqqan.

Insonning intim faoliyati uning shaxsiy ishidir. Bu xususiyatlar «shaxs» tushunchasining tor ma’nosini anglatadi. Biroq insonning kitob o‘qishi, mustaqil hunar egallashi, turmush qurishi, bola tarbiyalashi kabi intim ishlari ham ijtimoiy xa­rakter kasb etadi. SHaxsning ijtimoiy faoliyati bilan xususiy hayoti shu tufayli chambarchae bog‘liqdir. Binobarin, shaxs, oila va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar muammolarini echish uchun, dastavval, jamiyatning tub negizini o‘zgartirish, hayot sharoitlarini qayta qurish; shaxsning fikriy yo‘nalishini, idrok qilish qobiliyatini takomillashtirish kerak.

Jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyoti shaxsning har tomonlama kamol topishi bilan o‘zaro bog‘liqligi tufayli kishilar farovonligi jamiyat taraqqiyotining asosiy omili hisoblanadi. SHaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni ilmiy va amaliy hal qilishda xozirgi sharoitda mamlakatimizda yuz berayotgan demokratik tarzdagi o‘zgarishlar, xususan, oshkoralik muhim rol uynaydi.

SHaxs ulg‘ayib, voyaga etib, jamiyatga manfaati tegadigan bo‘lgan sharoitda uning oilaviy hayotida ham salmoqli iz qoldiradi. SHu jihatdan jamiyat shaxs uchun tarbiyachi hamdir. Bunga misol o‘rnida quyidagi lavhani keltirish mumkin:

Bundan bir necha o‘n yil muqaddam o‘rmon chetida adashib qolgan uch nafar bolani ayiqlar o‘rmonga olib ketadilar. Bolalar ayiqlar bilan birga yashashadi. Vaqt o‘tishi bilan ular ikki oyoqlab yursalarda, yugurishni, sakrashni, oziq-ovqat topib eyishni, tabiat hodisalaridan saqlanishni, ayiqlarga o‘xshab o‘kirishni tabiiy holda o‘rganadilar. Biroq ular keyinchalik to‘rt oyoqlab yursalarda, kishilik jamiyatidan tashqarida hayvonlar orasida yashaganliklari uchun, so‘zlash qobiliyatini yo‘qotishadi. Bundan ko‘rinadiki, agar inson kishilik jamiyatida yashamas ekan, u keng ma’nodagi shaxs bula olmaydi.

YAna bir misolga e’tiborni qarataylik:

Uzoq SHarkda yashovchi N. ismli koreys ayoli o‘g‘lini tug‘ruqxonada qoldirib, unga onalik qilmaslik haqida vrachlarga tilxat beradi. SHu vaqtda u erda tibbiy amaliyot o‘tkazayotgan Hafiza bolaga onalik qilishni o‘z zimmasiga oladi hamda uni o‘zi bilan Farg‘onaga olib ketadi. Bolaga Xolmat degan ism qo‘yishadi. Xolmatga asosiy tarbiyachi Hafizaning onasi Xojida xola bo‘ladi. U bolani Hafizaning ikki yasharli o‘g‘li Normat bilan birga tarbiyalaydi.

Oradan yillar o‘tadi. O‘zbek udumlari, eskicha an’ana na urf- odatlarini yaxshi tushunadigan, unga amal qiladigan, Xusniddin ota bilan Xojida xolalar oilasida tarbiya ko‘rayotgan Xolmat besh yoshga to‘lganda koreyscha emas, balki buvijon, dadajon, ayajon kabi o‘zbekcha so‘zlarni Andijon shevasida so‘zlaydigan bo‘ladi. Oilaning - o‘zbek oilasining siru asroridan so‘zlovchi psixo­logik holatlar: aka-uka, ota-ona va kattalarga birinchi bo‘lib qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib «Assalomu alaykum» degan odatiy jumlasini o‘rganadi. Kattalarga tegishli hurmatni ifoda etuvchi «-lar» qo‘shimchasini qo‘shib gapira boshlaydi hamda «Siz» deb murojaat qilishga odatlanadi. Xullas, asli koreys millatiga mansub Xolmatning xarakteri va ruhiy holatida o‘zbek oilasining butun boshliq hayot tarzining eng muhim tomonlari qaror topadi. U jamiyat a’zolarining uzbekcha oilaviy hayoti va ruhiy holatida tarbiyalanadi. Xolmat uzbek qizi Dalimaga uylandi. Ular baxtli hayot kechirishmokda.

Ana shu tariqa o‘qituvchi oila, shaxs va jamiyatning etnik asoslariga to‘xtaladi. Binobarin, demokratik tuzum sharoitida oilaning ijtimoiy imkoniyatlari nimalardan iboratligi va bu imkoniyatlarning nikoh-oila munosabatlarini mustaxdamlash bilan bog‘liqligining aniq sabablari ochib beriladi. Bunda o‘zbek xalqining shaxs bilan jamiyat birligi haqidagi; «Elga qo‘shilsang, el bo‘lasan, eldan chiqsang, er bo‘lasan», «Er yigit-el g‘amida», «Dindan chiqsang ham eldan chiqma» kabi maqollaridan foydalanish to‘g‘ridir.

SHaxsning axloq; va odob sifatlari qabilachilik, urug‘chilik davrlaridan boshlab turli mazmunda talqin etiladi. Har bir tuzumning o‘z axloq-odobi o‘sha tuzum-jamiyat a’zolarining hayot tarzi bilan o‘lchanadi. Masalan, qabilachilik sharoitidagi oilaviy axloq va odob bilan quldorlik jamiyati oila axloqini qiyoslaganda, bu formatsiyalarning o‘ziga xosliklarini ko‘ramiz.

Avvalo, shaxsning axloq-odob muammolarining yoritilishi jamiyat tarixida dastlab qanday boshlangan, degan savolni oydinlashtirib o‘taylik. Ushbu masalani oydinlashtirishda xalq og‘zaki (folklor) yodgorliklari: afsonalar, ertaklar, dostonlar, qaxramonlik eposlari, qo‘shiqlar va termalar juda qo‘l keladi. Ajdodlarimizning folklor mulki jamiyatdagi qaror, topgan urf-odatlar, udumlar, an’analar, marosimlar, turmush tarzlari, muomaladagi axloq ko‘rinishlarini o‘zida ifodalaydi.

Ma’lumki, yozma nutq jamiyat a’zolarining ancha keyingi davrlardagi tafakkuri mahsuli sifatida yuzaga kelgan, ya’ni yozuvning paydo bo‘lishi bilan shakllangan. Og‘zaki nutq esa, tilning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan butun boshliq jamiyat tarixini o‘z ichiga qamrab oladi. Xalqning tafakkur tarixida fikrlash bilan til birgalikda maydonga keladi.

SHu o‘rinda o‘qituvchi jamiyat a’zolari - kishilik jamiyatining asosiy va yagona quroli bo‘lgan til, uning kelib chiqishi va tarqalishi, kishilar nega turli tilda so‘zlashishlarining sabablari haqida qisqa to‘xtalib o‘tishi o‘rinlidir.

Umuman, er yuzida tilning qachon paydo bo‘lganligi xakida anik fikrlarni aytish kiyin. Birok shunday b^lsa-da, tarix, etnografiya, arxeologiya, psixologiya, fiziologiya, antropologiya kabi fanlar dalillariga tayanib, ba’zi bir Xuloealarga kelish mumkin. X,ar xil nutq tovushlarining kushiluvidan so‘zlarning bir-birlari bilan grammatik aloqaga kirishi asosida gaplar xosil bo‘lganligi, ular xoxish, maqsadni ifoda etganligi kishi­lik jamiyatining ilk davrlarida odamlarni juda kiziktirgan.

Tilning qanday paydo bo‘lganligi t>trisida kagor karashlar vujudga kelgan. CHunonchi, atrofdagi narsalarning chiqargan ovoziga 5tsshatib ovoz chiqarish asosida til paydo bo‘lgan; til kishilarning beixtiyor kichkirib yuborishlari natijasida vu- judga kelgan deb karovchilar x,am bor.

Tilning kelib chщishi ^akidagi nazariya vakillaridan yana bir guru)^i ibtidoiy kishilar bir-birlari bilan imo-ishora orkali fikr yuritganlar (nemis olimi V.Vundt, rus olimi

N.YA.Marr), kishilar mex,nat qilishni urganguncha, ular mehnat kurollarini yaratguncha tovush tili bulmasdan «imo-ishora» tili bo‘lgan, kishilar millionlab yillar davomida shu til orkali aloqa qilishgan, degan goyani olga suradilar.

Ijtimoiy moxnat natijasida, nixoyat, zaruriy ex,tiyoj ta- labi bilan yaratilgan til va tafakkur bir vaktning o‘zida paydo bo‘lgan.

Demak, til ijtimoiy zaruriyat negizida paydo bo‘lgan, ya’ni ex,tiyoj tug‘ilib fikr, SNG ishlatib toshdan ov kuroli yasalgan ekan, unga nom kuyish ham bir vak;tning o‘zida extiyojdan kelib chiqqan.

14-mavzu. Ma’ruza. Psixologik adaptasiya va oila integratsiyasi.

Reja:

Til taraqqiyoti jamiyat taraediyoti bilan uzviy boglangan. Kishilik jamiyati tarixi shuni ko’rsatadiki, jamiyat a’zolari o‘rtasida dastlab kabila tili, keyinchalik ayrim millat tili yuzaga kelgan. YAngi kabilalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa va munosa- batlar etarli bulmagach, ularning bulinish jarayoni oydinlasha bordi. Okibatda bir kabiladan ajralib chiqqan ko‘plab kabila tillari - dialektlarining o‘zaro farklari tobora kuchayib bir- biridan uzoklashib ketadi hamda bir oilaga mansub bo‘lgan yangi tillar vujudga keladi.

SHunday qilib, kishilar orasida eng muhim aloqa qilish, fikr almashuv kuroli bo‘lgan til elatlar, millatlar orasida keng tarmok otdi. Bir tilni urgangan - bir odam, ikki tilni urgangan - ikki odщ, deyishadi donishmandlar. Odam boshk;a tilni o‘rganish uchun avval uz ona tilini puxta o‘rganishi kerak.

Tilning, nutqning rivojlanishi xalqlararo, xususan, shaxs- lararo muomala-munosabatning murakkablashuviga olib keldi. Bir xil tilda so‘zlashuvchi kishilarning ta’lim-tarbiya olishi- da, uz shaxsiy kamolotlari uchun kurashishda nutqning ahamiyati benixoya katta. Nutq shaxs xarakterining shakllanishida, ma’- naviy kamolotga erishuvida muhim vositadir. YOzma nutq; keng tarqalmagan davrda inson ota-ona, keksa avlodning og‘zaki nutqi yordamida tarbiyalangan.

Tarixiy-madaniy manbalarda jamoa orasida yuradigan dono ugitlar, xikmatlar bilan bir katorda, shaxsning xarakte- riga, takdiriga, oilasiga salbiy ta’sir etadigan gap-so‘zlar, mish-mishlar ham uchraydi. O‘qituvchi shu urinda ukuvchilardan biriga kuyidagi x,ikoyatni ukishni taklif k;iladi:

«SHaxarda kolip yasaydigan bir usta paydo bo‘libdi. U hammadan chiroyli, bejirim na sifatli kolip yasar ekan. K,andaydir bir bema’ni odam unga rashk va x,asad kuzi bi­lan karabdi. Uning bunchalik movdr usta ekanligining siri- ni bilishga intilib, bir aygokchi kampirni ustaning uyiga yullabdi. Ustaning juda guzal, shirinsuxan, xushmuomala rafikasi borligini bilibdi va uning uz rafikasini jon- dilidan sevganligini ham sezibdi, sungra qanday yul bilan bulmasin rafikasini eriga k;arshi kuyish uchun yul izlabdi. Kunlardan bir kuni usta uyiga kaytsa, umr yuldoshining odat- dagi ochik, kuvnok chexrasi hamda mexribonligi yuk. Aksincha, kosh-kovogi solingan xolda ustani karshi olibdi. Usta pari- shon xolda uz dukoniga kirib kolip yasashga kirishibdi, uning teshasi bexosdan toshga tegibdi va sinibdi. Bu tesha unga ota- sidan meros kolgan ekan. SHu kundan boshlab, usta ishining ri- voji ham, sifati ham bulmabdi. (R. Usmonov, «Dilnoma», T., «O‘qituvchi»- 1981, 61-62 - betlar).

^ikoyat Z^kib bulingach, o‘qituvchi: «Xush, nima uchun ustaning xotini erini coByi^ kutib oldi? Nega ustaning ishdan omadi yurishmay koldi?» - degan savollarni >^aga tashlaydi.

^^kuvchilarning fikrini eshitgach: «Xasadguy kishi aygokchi kampir orkali tuxmat gaplarni tashib, usta bilan xotinining orasiga sovuklik tushirgan. Okibatda ustaning ishi ham yurish­may kolgan, deb ta’kidlaydi va donishmandlar: «YAxshi-yomon gapning chin-yolgonligini puxta aniklab olmaguncha shoshmang, aks xolda pushaymonlik shirin turmushingizga zaxar soladi»,- deb bejiz aytishmaganini kayd etib, suxbatni yakunlaydi.

Oila - ijtimoiy zarurat. Ma’lumki, tabiatdagi butun mav- judot, tirik organizm borki, barchasining juftlikda yashashi hayotiy konuniyatdir. SHunday ekan, insoniyat tabiat mavjudoti sifatida kishi - shaxs tarikasida ajralib chiqishga kadar adm shunday tabiiy zaruratga ex,tiyoj sezgan.

Ibtidoiy zamonlar jinsiy jihatdan tartibsiz yashash dav- ri edi. K^adim zamonlarda bir niko?u1ikdan tashkari, SHarkda ko‘p xotinlilik, X,indiston va Tibetda esa ko‘p erlilik odax tusiga kirib kolganligi erkak bilan ayol zftasidagi befarklik shakli sifatida namoyon bulardi.

Garbda oila tarixini o‘rganish 1861 yildan, ya’ni Baxofen- ning «Onalik xukuki» degan asari chiqqan vaktdan boshlanadi. Muallif bu asarida oilalar tarixini taxlil etishga ?^arakat qiladi: kishilik jamiyatining dastlabki davrlarida oila muno- sabatlari tartibga tushmagandi. Bu esa otaning kim ekanligini anik bilishga sira imkon bermasdi, shuning uchun nasl-nasabni fakat xotin tomondan karab, onalik xukukiga binoan belgi- lash mumkin edi. Tadqiqotchi shunga kura, uz asarini «Onalik xukuki» deb atagan. Kitobda yozilishicha, xotinlar zurriyodning davomchisi sifatida juda katta e’tibor kozonganlar va izzat- }^urmat kilinganlar. Baxofenning fikricha, xotinlar bundan katta e’tibor kozonishlari orkasida, xatto tula xukmronlik da- rajasiga etishganlar.

Oila va uning kelib chiqishi, oilaning tuzilishidagi shart-sharoitlar, nikoh; shakllari xakidagi ta’limotning pay- do bo‘lishiga, Morganning faktlarga hamda ilmiy farazlarga boy (Inson oilasining karindoshlik va kudachilik sistemala- ri, 1871; Kadimgi jamiyat, 1877) karashlarini ta?^lil etishi aloxida az^amiyatga ega buldi.

SHu urinda Morgan nikoh masalasiga jiddiy yondashib, bu )^avda ancha anik va yangi materiallar bilan chiqqanligini kursatadi.

K^on-kardoshlik va kon aralashuvi tushunchalarini ta^lil kilganda, ba’zi alomatlar Morgan «karindoshlik sistemalari- ga asoslanib, ularga mos keladigan oila shakllarini tikladi va shunday qilib, tadqiqot uchun yangi yul ochdi )^amda insoniyatning tarixdan oldingi hayotini yanada chukurrok o‘rganish uchun imko- niyat vujudga keltirdi», deydilar.

SHunday nikoh xukm surgan davr )^am bo‘lganki, kabila ona tomondan kon-kardosh bo‘lgan bir kancha guruxlarga, uruglarga bulinib, ular ichida nikoh, mutla^o man etilgan; shunga kura, bu uruglarga mansub bo‘lgan erkayutar garchi kabila ichidan xotin olishlari mumkin bo‘lsa-da, birok xotinni uz urugidan boshqa urugdan olishlari l ozim bo‘lgan edi.

Nikohdagi bunday shakllar rivoji oilani faol asosga k>^irdi. «Oila, - deydi Morgan, - faol asosdir. U xech vakt o‘zgarmasdan kolmaydi, balki jamiyat kuyi bosqichdan yukori bosqich tomen rivojlana borgan sari kuyi shakldan yukori shakl- ga uta boradi. Aksincha karindoshlik sistemalari passivdir; ular uzok-uzok vaktlardan keyingi shu davr ichida oilada yuz ber- gan jarayonni kayd qiladi na oila keskin ravishda o‘zgargandan sung ular ham keskin ravishda o‘zgaradi».
15-mavzu. Ma’ruza. Ota-ona va farzandlar munosabatlarining xususiyatlari.

Reja:
Ibtidoiy xolatda tartibsiz yashash xukm surgan davrlarda silalar kon-kardosh oila, punalual oila, juft oila, monogam oila shakllari ancha rivojlanib chika boshlaganini izoxlab be- rish lozim.

Bunda kon-kardosh oila - oilaning birinchi bosqichi bo‘lib, u o‘zida nikohning kuyidagi guruxlarini buginlarga ajratadi: oila chegarasidagi barcha buva va buvilar, ularning farzandla- ri, ya’ni sta va onalar bir-birlariga karindosh bo‘lganligi; shuningdek, keyingilarning bolalari uchinchi b^ginga tegishli umumiy er-xotinlarni, bularning bolalari, ya’ni birinchilar- ning evaralari turtinchi buginga mansub er-xotinlarni tashkil kilganligini aks ettiradi.

Oilaning ushbu shakli xokimlik kilgan davrda fakat aj- dodlar bilan avlodlar, ota-onalar bilan bolalar o‘rtasida er- xotinlik xukuki va majburiyatlari bulmasligi izoxlab berila- di. Xolavachcha, togavachcha, ammavachcha, amakivachchalarning o‘zaro nikohiga yul kuyilgan. K^on-kardosh oila oilaning dastlabki davri bo‘lib, bu narsa allakachonlar mutlako yuk bo‘lib ketgan- ligini o‘qituvchi ishonarli xis ettirishi lozim.

SHu urinda o‘qituvchi punalual oila xususida gapirib, unda kon-kardosh oila xususiyatlariga butunlay chek kuyilishini ay- tadi.

Juft oila shakli xususida ham anik ma’lumotga ega b^lmok kerak. Uyushgan nikoh sharoitida ba’zi erkaklar bilan ayollar uzok vaktlar juft-juft bo‘lib yashaganlar. Erkakning ko‘p xotin- lari orasidagi «seviklisi» bosh xotin xisoblangan; bu erkak boshqa erlar orasida, mazkur xotinning bosh eri bo‘lgan; juft oila uyushgan nikohlarni sikib chiqargan, bu bosqichda erkak bir xotin bilan yashagan, birok ko‘p xotinlilik erkakning uz xukuki bo‘lib kolgan, bu narsa ko‘prok iqtisodiy sabablarga kura, ayol kishining karamligidan kelib chiqqan.

Morganning kon-kardoshlarning nikoh ittifokidan chiqarilishi xakidagi ushbu fikri dikkatga sazovordir:

«Uruglarning kon-kardosh bulmagan a’zolari o‘rtasida nikohlar jismoniy va akliy jihatdan mustaxkamrok naslni vu- judga keltiradi; tarakkiy kiluvchi ikki kabila kushilishadi, YANGI avlodlarning bosh suyagi bilan miyasi tabiiy suratda katta- lashib, xar ikkala kabilaning jami qobiliyatiga mos keladigan darajaga keladi».

SHu urinda o‘qituvchi xozirgi sharoitda ham ko‘pchilik xalqlarda, kiz yoki yigit roziligini olmasdan ota-onalar no- tanish yigit yoki kizni unashtirib, oila kurdirishga kundirish odatlari mavjudligini gapiradi.

Navbatdagi oila shakli - monogam oila xakida tuxtalganda, bu xozirgi zamon barkaror oila tuzilishining dastlabki shakli bo‘lib, u insoniy axloq bilan boglanganligining asosi ekanli- giga aloxida urgu berish kerak. Bunda tug‘ilgan bolaning otasi anik ekanligi monogam oilaning mazmunini tashkil etadi.

Bu oila varvarlikning urta bosqichi bilan yukori bosqichi orasidagi davrda juft oiladan kelib chiqqanligi sir emas; shu bois bolalarning otasi kimligi anik bo‘ladi. Bolalar keyin- chalik uz otalarning mol-mulkiga ega buluvchi vorislar sifati- da urin topadilar. Boshqacha qilib aytganda, ular bu mulklar- ga merosxur, degan xukukka ega bo‘ladilar. Bu kadimdan kolgan merosxurlik odati xozirgi zamonning deyarli barcha xalqlarida yashab kelmokda; kerak bo‘lganda bu odatlar turli kurinish va mazmunda konun bilan belgilab kuyilgan.

SHu urinda o‘qituvchi oilaning kelib chiqishi, farzandlar va ularning taraqqiyoti, oilaning axloqiy va ruxiy xolatlari bi­lan bog‘liq tomonlarini sharxlash jarayonida monogam oilaning ilgor xususiyatlarini dalillar bilan kengrok taxlil qilishi mumkin.

Jamiyat taraqqiyotining sunggi bosqichlarida oilaviy hayotning rivojlanishi - axloqiy tushunchalarning normalla- shuvi xotin-kizlarning tula erkinligi, yoxud erkaklar bilan teng xukukligini xal etishda oilaning zamonaviy shakli vujud- ga kelishi bilan boglanadi.

Demak, oilaning kelib chiqishi ijtimoiy zaruratdir, u uz taravdiyotida yukorida kursatib 5^ilgan turt shaklni bosib 5-ib, xozirgi zamon oilasi - konun, axloq-odob asoslariga kurilgan oila maydonga keldi. Oilaning bu yuksak xozirgi zamon shakli jamiyatning rivojlanishiga hamoxang xolda rivojlanib bora- veradi, jamiyatning o‘zgarishlariga k;arab, u ham tabiiy ravishda o‘zgaraveradi.
16-mavzu. Ma’ruza. Oilaviy mojorolar va ularning sabablari.Oilaviy hayot siklining nonormativ krizislari.