1-mavzu: Ma’lumotlarni tarmoqli qayta ishlash texnologiyalari. Asosiy savollar

NAZORAT TOPShIRIQLARI:
1 – darajali topshiriqlar.
1.1.1. Tarmoq va kompyuter tarmog’i tushunchalari.
1.1.2. Hozirgi vaqtda kompyuter tarmoqlarining ahamiyati nimalardan iborat?
1.1.3. Tarmoqlar o’tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga
ko’ra qanday sinflarga bo’linadi?
1.1.4. Tarmoqlar fizik o’lchoviga ko’ra qanday sinflarga bo’linadi?
2 – darajali topshiriqlar.
1.1.5. Tarmoqlari tarmoq tugunlari turi bo’yicha qanday sinflarga bo’linadi?
1.2.1. Tarmoqlari tugunlar munosabatiga ko’ra turi bo’yicha qanday sinflarga bo’linadi?
1.2.2. Tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo’yicha qanday sinflarga bo’linadi?
3 – darajali topshiriqlar.
1.2.3. Tarmoqda qanday serverlar bo’lishi mumkin, ularni farqlang va tahlil qiling.
1.2.4. Kompyuter tarmoqlari, ularning imkoniyatlari va ahamiyatini asoslang.
4 – darajali topshiriqlar.
1.2.5. Tarmoq topologiyasining turlari, tarmoqdagi xizmatlar haqida ma’lumotlar
to’plang va tahlil qiling.
2-asosiy savolning bayoni:
Kompyuter tarmoqlari har xil xususiyatlari, masalan, hududiy taqsimlanishiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

1. 
   Lokal (mahalliy) tarmoqlar.
   
2. 
   Regional (mintaqaviy) tarmoqlar.
   
3. 
   Global (xalqaro) tarmoqlar.
   

Lokal tarmoqlar bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi kompyuterlarni bir – biriga bog’lash uchun xizmat qiladi. Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa 10 kilometrgacha bo’lishi mumkin. Agar radiokanal aloqasidan foydalanilsa 20 kilometrgacha bo’lishi mumkin.
Bunday hajm LKT 10 MbaytG’s va undan ortiq tezlanishda ishlash imkonini beradi. Odatda LKT ishchi stantsiyalar (IS) va maxsus kompyuterlarni (fayl, print serverlari va boshqalar) o’zaro kabel bilan bog’lashdan iborat. Ular o’z navbatida tarmoq adapterlari yordamida (tarmoq kartalari) maxsus platalar orqali kompyuterning sistemali platalarini kengaytiradi.
Alohida tugunlarni tarmoqda ulash usullari tarmoq topologiyasi deyiladi. Odatda uchta topologiya qo’llaniladi:
1. Umumiy shina. Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar bitta aloqa chiziqiga parallel bog’lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham alohida, ham markazlashgan bo’lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda tarmoqqa maxsus kompyuter - hakam ulanadi, uning vazifasi tarmoqda axborotni uzatishni boshqarishdir. Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish kanalini boshqaradi.
2. Xalqa. Bu holatda barcha kompyuterlar yopiq xalqasimon, ketma-ket bog’lanadilar. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan - kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o’sha xabarni qayta qabul qilmaguncha, jarayon davom etaveradi.
3. Yulduzcha. Yulduzcha topologiyaga ega tarmoqlar markaziy tugunga ega (kommutator yoki kontsentrator). Mazkur markaziy tugunga barcha qolgan kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar ana shu qurilmaga kelib tushadi, so’ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi.
Lokal kompyuter tarmog’i maxsus simlar bilan birlashtirilgan kompyuterlar guruhi hisoblanadi. Bu tarmoqni yaratishdan maqsad tashkilotlar, o’quv yurtlarida mavjud kompyuterlar guruhidan unumli foydalanish, har xil ma’lumotlarni bir – biriga etkazish, kompyuterning qo’shimcha qurilmalaridan unumli va tejamli foydalanishdir.
Bog’lash uchun qo’llaniladigan kabellar uzatish muhiti deb yuritiladi. Masalan:
- koaksial kabellar (coaxial cable), ular televizion antennaga juda o’xshash;
- juftli o’ram (tvisted pair) telefon simini eslatadi;
- optik tolali kabel (fider-optic cable). Eng ishonchli va tez, shu bilan birga juda qimmat kabel turi.
Tarmoqda kompyuterlarni ulash uchun qalin (INTERNET yo’qon simi – global tarmoqlar uchun) yoki ingichka koaksial simlar (ETHERNET - lokal tarmoqlar uchun), o’ralgan juftlik (toking ring-vitaya para) va optik tola (dastlab shishadan, hozirda esa plastik tola) simlari ishlatilishi mumkin.
Tarmoqda ishlovchi har qanday kompyuter o’z nom va ishchi guruhiga ega bo’lishi kerak. Boshqa tarmoq ishtirokchilari unga shu nom bilan murojaat qilishlari mumkin (fayl va papka, xabar jo’natish).
Mintaqaviy tarmoqlar uncha katta bo’lmagan mamlakat, shaxarlar va viloyatlardagi foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloqa kanali sifatida ko’pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Ular orasidagi masofa 10 – 1000 kilometrgacha bo’lishi mumkin.
Global kompyuter tarmog’ida ishlash uchun modem, telefon bo’lishi shart. Bu resurslar orqali boshqa kompyuterlar bilan bog’laniladi va axborot almashuvi amalga oshiriladi. Bunday tarmoqlarda kompyuterlar va kommunikatsion programmalar yordamida fayllar boshqa uzoq masofadagi kompyuterlarga aloqa tizimlari orqali etkaziladi. Agar ixtiyoringizda telefon va modem bo’lsa, u holda aloqa bo’linmalaridan ro’yxatdan o’tilgandan so’ng elektron pochtalarga ulanish mumkin bo’ladi.
Global tarmoqlar butun dunyo bo’yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi. Ular bir – biridan 10 – 15 ming kilometr uzoqlikdagi kompyuter va aloqa tarmoqlarini birlashtiruvchi yo’ldosh orqali foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda dunyoda ko’plab kompyuter tarmoqlari ishlab turibdi. Global tarmoqlardan biri Internet tarmog’i bo’lib, u butun dunyo bo’yicha kompyuter foydalanuvchilarini birlashtiruvchi tarmoqdir. Bu tarmoq 1983 yilda butun dunyo bo’yicha o’z faoliyatini boshladi.

Quyidagi rasmlarda kompyuter tarmoqlarining tasviri ko’rsatilgan:

1 – rasm. Lokal tarmoqning tuzilishi.



2-rasm. Internet tarmog’i tasviri.

INTERNET – international network – yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog’i. Internet xizmati «internet provayderlari» yordamida aloqa kanallari - telefon tarmog’i, kabelli kanallar, radio va kosmos aloqa tizimlaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Hozirda Internetga dunyoning 150 dan ortiq mamlakatlaridagi millionlab kompyuterlar ulangan. Har oyda tarmoq miqdori 7-10% ga ortib bormoqda. Bugungi kunda Internet 50000 dan ortiq alohida tarmoqlarni bog’laydi. Ular turli zamonaviy axborotlarni taklif etib kelmoqdalar. Masalan, Usenet sistemasi yordamida global muammolarni bahslashib, muhokama qilish mumkin. Yahoo yoki Yandex izlash sistemasi orqali Sizga kerakli axborot tez va soz topiladi. Masalan, oddiy tovarlar narxidan boshlab, teatr repertuarigacha axborot olish mumkin. Internet tarmog’i orqali bugungi kunda kundalik ro’zg’or xaridlari amalga oshirilmoqda.

Elektron nashr, kutubxona sistemalari esa juda ommaviylashib ketdi. Ular yirik kutubxona va nashriyotlarni o’zaro bog’laydi. Elektron pochta eng ko’p ommalashdi. Bu sistema bir zumda dunyoning xohlagan burchagiga xabar etkaza oladi.
Internet – bu, ko’plab tarmoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkoniyatini beruvchi tarmoqdir.
Internet o’zining foydalanuvchilariga cheksiz axborot resurslarini taqdim etadi. Ushbu resurslarga kirish uchun mos keluvchi amaliy dasturiy ta’minotdan foydalanish kerak.
Internetning tarkibiy qismi:

• 
  Texnik ta’minot.
  
• 
  Dasturiy ta’minot.
  
• 
  Informatsion ta’minot.
  

Global, mintaqaviy va lokal kompyuter tarmoqlarining birlashuvi ko’ptarmoqli ierarxiyani tashkil etib, umumjahon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi.

Dastlabki kompyuter tarmog’i - ARPANET (Advenced Researsh Projects Agency Network)-AQShning mudofaa vazirligi tomonidan 1969 yili ishlab chiqilgan. U keyinchalik boshqa KTlar bilan birlashtirilib INTERNETning bir qismi sifatida ishlatila boshlandi.
Intranet – bu internet texnologiyasi, dasturiy ta’minoti va protokollari asosida tashkil etilgan hamda ma’lumotlar bazasi va elektron hujjatlar bilan jamoa ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki tashkilot miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi kompyuter tarmog’idir.