1-Mavzu. Kursning maqsadi va vazifalari. Yerning shakli va o’lchamlari (2 soat) Reja

Geodeziyaning topografik plan olish nazariyasi va praktikasi bilan shug’ullanadigan soxasi topografiya deb ataladi.

Topografik karta va planlar tuzishda aviatsiya va fotografiyaning keng ishlatilishi tufayli Geodeziyada fototopografiya va aerofototopografiya degan soxalar xam vujudga keldi.

Yerning sun'iy yo’ldoshlarini geodezik maqsadlarda kuzatishda, geodezik tayanch shaxobchalarini barpo etishda yer, yuzidagi nuqtalarning geografik koordinatlarini aniqlashda Geodeziya astronomiya faniga tayanadi.

Yerning shaklini o’rganishda va kattaligini aniqlashda Geodeziya gravimertriya, geologiya, geofizika va boshqa fanlarga oid ma'lumotlardan foydalanadi.

Biror territoriyani topografik kartada geografik jixatdan to’gri tasvirlash uchun territoriyaning geografik landshaftini o’rganish, buning uchun esa geografiya, geomerfologiya va boshqa fanlarning asosini bilish zarur.

Ma'lumki, geodezik o’lchash natijalari matematik jixatdan analiz qilinadi va qayta ishlab chiqiladi; bunda Geodeziya matermatika faniga tayanadi.

Geodezik asboblarni yaratishda fizika, mexanika, elerktronika va boshqa fanlar soxasida erishilgan yutuqlardan foydalaniladi va xokozo.

O’z navbatida boshqa fanlar Geodeziya fani yutuqlaridan foydalanadi. M: yerning shakli va kattaligi to’grisidagi ma'lumotlar astronomiya, geografiya, geologiya, geofizika va boshqa fanlar uchun juda xam kerakdir.

Geodeziya — grekcha so’zdan olingan bo’lib, „yer bo’lish“ degan ma’noni bildiradi. Topografiya- grekcha topos-joy va grafro-tasvirlash degan ma’noni bildiradi

Fan va ilm nuqtai nazardan qaralganda Geodeziya va topografiya – bu yer ustida o’lchashlarni bajarish, Yerning shakli va uning o’lchamlarini aniqlash, yer bo’laklarini karta, plan va profillarda tasvirlash hamda turli geodezik va topografik masalalarni hal etish to’g’risidagi fandir.

Yer quruqlik qismining tabiiy yuzasi turli relef shakllaridan (Tof, tepaliklar, vodiylar, tekisliklar) va gidrografik elementlardan (okean, dengiz-ko’l va daryolardan) tashkil topgan. Bulardan tashqari tuprok, usimlik va insonning faoliyati natijasida vujudga kelgai axoli yashaydigan joylar (kishloklar va shaharlar) hamda aloqa yo’llari mavjud

Geodeziya fanining vazifalari ilmiy va ilmiy – texnikka bo’linadi. Bosh ilmiy vazifasi Yerning shakli va o’lchamlari hamda uning tashqi gravitatsiya maydonini aniqlashdan iborat. Geodeziya’ni ilmiy – texnik va amaliy vazifalari turli bo’lib, ulardan eng asosiylari quydagilardir:

- yer sirtidagi ayrim nuqtalar o’rnini tanlangan kordinatalar sistemasida aniqlash;

- turli maqsadlar uchun, batafsil va aniqliq joy plani va kartalarini tuzish;

- yer sirtida turli ko’rinish, xarakter va aniqliqdagi inshoatlarni loyihalash, qurish va foydalanish uchun zarur geodezik o’lchashlarni bajarish;

- davlat (mamlakat) mudofasi maqsadlarini geodezik ma’lumotlar bilan ta’minlash.

Geodeziya Yer sirti ustida tabiiy va texnogen xususiyatlarni uch o’lchamdagi o’rnini aniqlash haqidagi fandir deb ta’riflash mumkin. Fanning bu tarmog’i konturli plan, karta va profillarni analog shaklda yoki raqamli ko’rinishda, masalan yerning raqamli modeli ko’rinishida aks ettirishi mumkin.

Har ikkala formatdagi plan va kartalar hamda profillardan yer sirtida hamda yer ostida injenerlik tadqiqotlarda jumladan loyihalash va qurish ishlarida foydalanilishi mumkin bo’ladi. Eng so’nggi bosqichlarda ishlab chiqilgan konstruktiv elementlarni joylashtirish yoki nazorat o’lchashlarini bajarish, shuningdek deformatsiya harakatlarini kuzatish uchun kartografik texnika metodlari foydalaniladi [1; 1-bet].¹

Geodeziya fani bir qancha ilmiy – amaliy fanlarga bo’linadi.