1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

2. Экология соҳасидаги жиноятчиликнинг
криминологик тавсифи

Экология соҳасидаги жиноятчилик – экологик жиноятлар, яъни атроф табиий муҳитга ва инсон соғлиғига зиён етказувчи, жиноят қонунига биноан тақиқланувчи ва жиноий жазога тор­тилувчи ижтимоий хавфли қилмишларнинг мураккаб мажмуи.

Экология соҳасидаги жиноятчилик ўзининг демографик, эко­логик, ижтимоий хусусиятга эга бўлган салбий оқибатларининг оғирлик даражасига кўра бугунги кунда миллий хавфсизликка реал хавф туғдиради. Бу хавф қуйидаги ҳолатларда айниқса яққол намоён бўлади:
яшаш муҳити ҳаётнинг давомийлиги пасайишига, касалла­ниш, ўлим ҳолларининг кўпайишига ва аҳоли генофондининг заифлашувига сабаб бўладиган даражада ёмонлашувида;
экологик танглик ҳудудларининг юзага келишида;
тикланмайдиган табиий ресурслар (минерал хом ашё, угле­водородли энергия манбалари)нинг камайишида;
йирик техноген ҳалокатлар юз бериш хавфининг ошишида;
ер устидаги ҳамда сизот сувлар сифатининг ёмонлашувида;
радиоактив ифлосланишнинг тарқалишида;
ҳаво ҳавзасининг ифлосланиши ҳамда иқлимнинг хавфли даражада ўзгаришида;
озиқ-овқат маҳсулотлари хавфли даражада ифлосланишида.
Экология соҳасида энг кўп аниқланадиган жиноятлар жум­ласига одатда ўрмонни ғайриқонуний кесиш, тупроқ ҳамда ўсимликлар тўшамини ифлослантириш киради. Бозор муноса­батларига ўтиш шароитида ушбу турдаги жиноятларнинг хавф­лилик даражаси айниқса ортади. Сўнгги йилларда экология соҳасида янада оғирроқ оқибатларга сабаб бўлаётган жиноят­ларнинг янги турлари кўпайиб бораётир. Булар: тикланмайди­ган табиий ресурсларни талон-торож қилиш; қазиб олинган ми­нерал хом ашёдан ғайриқонуний фойдаланиш; инсон учун за­рарли озиқ-овқат маҳсулотлари ҳамда бошқа истеъмол товарла­ри олиб кириш; ЎзР ҳудудида табиий муҳит учун зарарли бўлган хорижий технология ва ишлаб чиқаришларни жойлаш­тириш.
Экология соҳасидаги жиноятлар ўзининг бир қанча муҳим хусусиятларига кўра иқтисодий (табиий ресурслардан ғайриҳу­қуқий фойдаланиш), зўравонлик (инсон соғлиғига бевосита ши­каст етказиш билан боғлиқ) ёки тамагирлик (ғайриқонуний ов, балиқ овлаш) жиноятлар ҳамдир, бироқ ўз салбий оқибатлари, етказадиган зиён даражасига кўра деярли доим улардан оғирроқ ҳисобланади.
Экологлар берган маълумотларга кўра, масалан, сув ҳавзала­ри диоксин билан заҳарланишининг ўзидан Россияда ҳар йили 20 минг киши ҳалок бўлмоқда. Стратосферанинг озон қатлами ифлосланиши натижасида деярли шунча одам тери раки билан касалланади¹⁶².
Экология соҳасидаги жиноятчилик яширинлик даражаси­нинг юқорилиги билан тавсифланади. Бу соҳада содир этилади­ган жиноятларнинг оз қисми статистикада акс эттирилади. Бун­да мазкур жиноятларнинг нафақат яширин, балки яширилади­ган қисми ҳам каттадир: аниқланган жиноятлар бўйича ҳар йи­ли қўзғатиладиган жиноят ишларининг умумий миқдори улар ҳақида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга маълум бўлган хабарлар сонига мос келмайди.
ЎзР ЖКда экология соҳасида содир этиладиган жиноятлар­нинг кўпгина таркиблари учун жавобгарлик назарда тутилган. Бундай жавобгарлик ўрнатишнинг бош мақсади экология соҳа­сидаги жиноятларнинг сабабларига ҳамда уларга имконият яра­тувчи шарт-шароитларга барҳам беришдан иборат.
Ҳуқуқни қўллаш амалиётининг таҳлили жиноий жавобгар­лик чоралари асосан табиий ресурсларни ғайриқонуний қўлга киритиш билан боғлиқ жиноятлар учун қўлланилишидан дало­лат беради. Атроф табиий муҳитга зарар етказиш ҳамда аҳоли­нинг экологик хавфсизлигини бузувчи жиноятлар (сув ҳавзала­ри, атмосфера ҳавосини ифлослантириш ва б.) учун жиноий жа­вобгарлик ўрнатувчи нормалар жуда кам кўлланилади.
Атроф табиий муҳитни ифлослантириш ҳоллари мулкдорлар табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари учун мўлжалланган ха­ражатларни тежаб қолишга ҳаракат қилиши билан изоҳланади. Корхоналарнинг раҳбарлари ва тадбиркорлар табиатни муҳофа­за қилиш тадбирларини ишлаб чиқиш, молиялаштириш ва амалга оширишдан бўйин товлаш, шунингдек уларни лозим да­ражада амалга оширмасликни кўпинча банкротликдан сақла­ниш, иш жойларини сақлаб қолиш, ишлаб чиқарилаётган маҳсу­лот таннархини камайтиришга уриниш билан асослашга ҳара­кат қилади. Амалда бундай ғайриҳуқуқий ҳаракатлар замирида бошқа иқтисодий сабаблар – мавжуд барча, шу жумладан қо­нунда ман этилган усуллар билан мумкин қадар кўпроқ бойлик орттиришга интилиш ётади.
Экология соҳасидаги янги жиноятлар ҳам иқтисодий сабаб­лар билан изоҳланади. Кўпгина хорижий фирмалар сифатсиз ёки ўз мамлакатларида тақиқланган озиқ-овқат маҳсулотлари ва бошқа истеъмол товарларини сотиш мақсадида Ўзбекистон ҳу­дудига киришга фаол ҳаракат қилмоқдалар.