1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

2.3. Жиноятчилик таркиби

Ҳар қандай ҳодиса, муайян комплекс, тизимнинг таркиби – комплекс, тизимнинг ички элементлари ўртасидаги ўзаро боғ­ланган ва бир-бирини тақозо этувчи нисбатдир.

Жиноятчилик таркиби – бу муайян мамлакатда, минтақада маълум даврда ёхуд тарихий босқичда содир этилган барча жи­ноятларнинг турларга тақсимланган мажмуидир. Жиноятлар­нинг турлари бир қанча гуруҳларга ажратилади. Уларнинг энг муҳимлари ижтимоий-демографик, жиноят-ҳуқуқий ва крими­нологик белгилардир.
Жиноятчилик таркиби, умуман олганда, уни сифат жиҳати­дан, яъни жиноятчиликнинг ижтимоий хавфлилик даражасини тавсифлайди. Жиноятчилик таркиби умумий кўринишда жи­ноятчиликни ташкил этувчи қилмишлар (айрим қилмишлар ҳамда улар гуруҳларининг) ижтимоий хавфлилик даражаси ва хусусиятини акс эттиради. Шунинг учун ҳам жиноятларнинг оғирлик даражасига кўра ўзаро нисбати (ўта оғир, оғир, унча оғир бўлмаган ва ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноят­лар) жиноятчилик таркибининг энг муҳим кўрсаткичи ҳисоб­ланади (Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 15-моддаси).
Жиноятчилик таркиби жиноят-ҳуқуқий белгиларга кўра бошқа кўрсаткичлар бўйича тақсимланиши ҳам мумкин:
а) ЖК Махсус қисми боблари (моддалари) бўйича;
б) айб шакллари бўйича;
в) жазонинг хусусияти бўйича;
г) иштирокчилик шакли бўйича;
д) такрорийлик белгисига кўра;
е) субъектнинг ўзига хос хусусиятларига кўра (вояга етма­ганлик, махсус субъектлар, «профессионаллар» ва ҳ.к.).
Жиноятчилик таркиби криминологик белгиларга кўра қуйи­дагича тақсимланиши мумкин:
а) ҳудудий белгига кўра (вилоятлар, туманлар, минтақалар ёки алоҳида объектлар бўйича);
б) хўжалик юритиш, бошқариш ёки жамият ҳаёти тармоқла­ри бўйича;
в) хусусияти ва мотивларига кўра (давлатга қарши жиноят­лар, ғаразгўйлик жиноятлари, зўравонлик жиноятлари, экология соҳасидаги жиноятлар, халқаро жиноятлар ва ҳ.к.);
г) жиноят содир этилган вақт ва жойга кўра;
д) жиноят содир этиш қуроллари (воситалари)га кўра;
е) тарқалганлигига кўра.
Жиноятчилик таркиби, айниқса, жиноятчининг шахсига нис­батан, ижтимоий-демографик белгилар (жинси, ёши, касби, ои­лавий аҳволи ва ҳ.к.)га кўра ҳам тақсимланади.
Криминология фанида жиноятчиликнинг тўлиқ таркиби ва нотўлиқ таркиби фарқланади. Жиноятчиликнинг тўлиқ тарки­бида унинг мажмуи (массаси) мумкин бўлган барча гуруҳлаш белгилари бўйича тақсимланади. Жиноятчиликнинг нотўлиқ таркиби эса айрим зарур гуруҳлаш белгилари нуқтаи назаридан таҳлил қилишни назарда тутади (масалан, бутун массада қас­ддан ва эҳтиётсизлик орқасида содир этилган жиноятларнинг ўзаро нисбатини аниқлаш учун ёхуд муайян даврда жиноят со­дир этган шахсларнинг жинси, ёшини аниқлаш учун).