1. mavzu: Kostyum shakli va material. Kostyumda qoʻllaniladigan materiallarni asosiy hususiyatlari: Faktura, naqsh, kostyumdagi dekorativ bezaklar

29-rasm. Frontal siluet (a) va aniq kostyum profil silueti (b)
Dekorativ chiziqlar detallar ustiga tikilgan tasmalar va charmdan bichilgan to’g’ri chiziqli bezaklar bo’lishi mumkin. Siluetlar kuyidagi belgilar bo’yicha tasniflanadi: figurada joylanishi bo’yicha (sал yopishib turadigan, yopishib turadigan, bemalol, kengaygan, pastga toraygan) va geometrik shakli bo’yicha (to’g’ri, trapetsiyasimon, oval, uchi kesilgan ikki uchburchak ko’rinishida va Xqsimon).
Moda o’zgarishida siluet asosiy vositadir. Geometrik shaklning ko’rinishidagi o’zgarish siluetdagi o’zgarishning belgisidir. Siluet o’zgarishining belgisi bo’lgan shaklning geometrik ko’rinishи o’zgarganda faqat konfiguratsiyasi emas, balki massasi ham o’zgaradi.
Kostyumdagi ba’zi atamalarni aniqlash.
Kiyimning vazifalari va tasnifi : Hozirgi kiyimning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
utilitar kiyim—amaliy, himoyaviy, ergonologik, gigiyenik vazifalarini o‘z ichiga oladi;
ijtimoiy kiyim — regional, professional, marosimlarga oyd, simvolik; vyazifalarni o‘z ichiga oladn;
estyetik kiyim — badiiy-obrazli vazifa bilan aynan estetik vazifani o‘z ichiga oladi.
Kostyumning vazifalari tarixan tashkil topgan. Insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida kiyim avvalo tevarak-atrof dunyoning yomon ta’siridan muhofaza qilish vazifasini o‘tardi. Turmush tarzi, faoliyat turi kiyimda spetsifik elementlar paydo bo‘lishiga olib keldi, Kiyim utilitar-amaliy vazifalarni bajaradigan bo‘ldi.
Jamiyatda boshliqlar, oqsoqollar ajralib chiqishi kiyimga simvolik vazifalarning dastlabki elementlarini kiritdi.
Tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, dastlabki xudolarga sig‘inish kiyimni maxsus shakllantirishni talab etib, diniy marosim kiyimlari paydo bo‘ldi.
Odam dastlabki madaniy obrazlarni tevarak-atrofdagi borliqdan olardi. Odam taqlid qilishdan asta-sekin kostyumni badiiy-obrazli hal etishga va uning estetik vazifalariga yetib keladi.
Tarixiy sharoit aynan shu davrda eng muhim bo‘lgan vazifani yetakchi sifatida ilgari suradi.
Kostyumda turli funksiyalarning uzviy birligi mavjud bo‘lib, ular bir-birini to‘ldirib turadi. Kostyum boshqa har qanday san’at obekti kabi faqat o‘zigagina xos bo‘lgan axborot-belgili tizimga, ya’ni, shakllari, ranglari, materiallari, naqsh-gullari va hokazolarning ma’noviy ifodasiga egadir. Kostyum, uni kiygan odamning tashqi va ichki qiyofasini ifodalab turadi: ijtimoiy va yosh-jins alomatlarini, jismoniy va ma’naviy sifatlarini, insonni o‘rab turgan muhitni, jamiyatdagi ijtimoiy qadriyatlarining izchilligini va hokazo.
Kostyum funksiyalari tarixiy tashkillangan. Jamoaning turmush tarzi kiyim bilan foydalanishda o‘z aksini ifodalaydi.
Ilk bor kiyim himoya (tashqi muhitdan) funksiyani bajargan.
Xalqning turmush tarzi, asosiy faoliyat turi (tomir va meva yig‘ish, ov va dehqonchilik va b.) kiyimda spetsifik elementlarni paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgandi (belbog‘lar, yopinchoqlar, to‘qilgan bosh kiyimlar va b.).
Kostyum funksiyasida jugrafik va iqlim sharoiti, milliy an’analari, estetik didlari va jamoaning ijtimoiy buyurtmalari aks etadi. Shakl va kostyum funsiyasi yoki uning funksional tarkibi bir-birini o‘zaro bog‘laydi.
Kostyumning funksional tarkibini tadqiqod etib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: kostyumning mo‘ljali, uning funksiyasi, “adresi” shakl, gazlama va bezaklarni o‘zaro bog‘likligini aniqlaydi. Ammo funksiya tushunchasini faqat utilitar omillari bilan cheklamaslik kerak.
Ma’lumki, ilk bor funksiya atamasini (lot. functio – bajarish, qilish) XU11 asrni oxirida G.Leybnits matematikaga kiritdi. Gumanitar va tabiiy fanlarda bu ko‘rsatkich boshqacha yechiladi. Ba’zilari funksiyaning elementlarini o‘zaro bog‘likligini aniqlaydi. Bizni esa sanoatda ishlab chiqaradigan buyumning muljaliga binoan funksiyasi qiziqtiradi.
Funksiya - bu buyumning faoliyati va uni harakatini dinamik tavsifidir.
Mo‘ljal tushunchasi maqsdli kategoriyalariga kiradi va buyum bilan foydalanish imkonini muayyan jarayonda odamning konkret talablarini tavsiflaydi.
Buyum funksiyasini ta’riflash uchun ikki dastlabki nizomni ifodalash mumkin: funksiya buyumning mo‘ljali emas, mo‘ljal va funksiya o‘zaro bog‘liq; funksiya - bu buyumning morfologiyasi emas, funksiya va morfologiya o‘zaro bog‘liq.
Demak, bo‘larni asos qilib olganda, funksiyani quyidagicha ta’riflash mumkin: buyum funksiyasi – bu buyumni o‘z vazifasini real bajarish uchun tafsifidir. Boshqacha aytganda, iste’mol jarayonida uni mo‘ljali va morfologiyasi belgilaydigan realizatsiyasi.
Dizaynning asoschilaridan biri G.Zemper X1X asrda quyidagini yozgan: san’atning har bir asarni unga berilgan utilitar belgisini yoki ramziy effektini, unga berilgan moddiy funksiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilishi lozim; har bir badiiy asar yaratilganda material bilan foydalanish natijasi, foydalangan mehnat qurollarni, mashinalarni va texnologik jarayonlarni ta’siri bo‘ladi.
Demak, funksiya, shakl va konstruksiya o‘zoro bog‘liq.
I = f (x, y, z, …, n),
qayerda I – yakuniy rezultat,
x, y, z,…, n – o‘zgaruvchan ko‘rsatqichlar.
“Funksiya” atamasi yaxlit va qisimni o‘zaro bog‘langan ma’noda qo‘llanadi.
Buyumning funksiyasi uning foydasi va ijtimoiy qiymatidan kelib chiqadi. Buyumning foydali funksiyasini uch ko‘rsatkich ifodalaydi: nimaga mo‘ljallanganligi, foydaligi, qiymati. Buyumning shunday funksiyasini konkret ko‘rsatqichlari va ifodasi uni ijtimoiy–qiymat xossalaridir – foyda, qulaylik, go‘zallik.
Buyumning funksiyasi iste’mol sharoiti va buyumning morfologik tarkibi bilan asoslangan. Real funksiyani aniqlash uchun uni iste’mol etish tashqi tavsiflarini bilish zarur. Foydali funksiyani bajarish uchun u bir qator xossalarga ega bo‘lishi kerak: vazni, o‘lchamlari, materiali, konstruktiv-texnologik xususiyatlari va b.
Har bir foydali buyum baravariga ijtimoiy, madaniy, estetik ifodali bo‘ladi, ya’ni ko‘pgina ijtimoiy foydali xossalariga ega va insonning turli ijtimoiy ixtiyojlariga mos bo‘ladi.
Agar kostyumda utilitar funksiyasi ustunlik qilsa, kostyum buyum sifatida bo‘ladi; mintaqaviy, ijtimoiy, marosim yoki estetik funksiyasi ustunlik qilsa u timsol yoki belgiga ega bo‘ladi.
Kostyum funksiyasi badiiy manoga ega emas. Buyumning qiymati uni iste’mol qilinganda aniqlanadi. Muhitsiz, mo‘ljali yo‘q, inson siymosidan holi buyum – bu mujmal qobiq, “latta”dir. Shunga ko‘ra funksiyaning mohiyati g‘oya va reallikni birligidadir.
Funksiyaning asosiy mazmuni – buyumga insonning talablari va ularni yechish darajasidir. Javob fakturani, shakl, konstruktiv va rang yechimlarida va materialning belgilarida ko‘rinadi.
Kostyum – bu bizning maqsadlarimizni, xarkatlarimizni, intilishilarimizni o‘ziga xos aksidir. Shuning uchun funksiya badiiy siymoga ega bo‘lmasdan, o‘zi siymoning badiiy qiymatini tasdiqlaydi.
“Ratsionallik va maqsadga muvofiqlik” tushunchalar mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy va estetik konsepsiyalarni o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Demak, yangi davrda eski kostyumni avvalgi turida kiiysh mumkin emas.
Kostyum funksiyasini quyidagicha tasniflanishi tavsiya etiladi:
- muhit va insonni o‘zgartiradigan funksiya;
- moslashtiruv funksiya, inson-kostyum tizimini saqlash;
- maqsadga erishishni ta’minlaydigan rezultativ funksiya;
- integrativ funksiya buyumning madaniy yutuqlarini ko‘rsatadi.
O‘zgartirish funksiyasi tashqi muhitni qo‘lay holatda saqlaydi, insonni muhit bilan aloqasini kengaytiradi, uning faoliyatini optimizatsiyalashtiradi..
Rezultativ funksiya buyumni maqsadlarini tavsiflaydi. Buyum uchun iste’molchinig talablari muhimdir.
Integrativ funusiya inson va jamiyatni birinchi nazarda tutadi. Bu jarayon insonni ijtimoiy yaxlitlikka (madaniyatga, xalqqa, ijtimoiy guruhga, oyilaga) aloqadorligini tushunishni nazarda tutadi.
Estetik funksiya har xil xalqlar tomonidan turlicha tushunilgan. Masalan, ba’zi xalqlar tana shaklini deformsiya qilishgan, korset kiyishgan va x.k.
Damba-dam estetik funksiya ikkkinchi darajali bo‘lgan. Masalan, diniy funksiya - Sharq kostyumida, ijtimoiy va estetik - Yevropa kostyumida, utilitar va himoya funksiyalari esa - ishlash uchun mo‘ljallangan kostyumida ifodalanadi.
Bolalar kiyimida asosan utilitar va estetik funksiyalari ustunlik qiladi.
Umuman aytganda, kostyum asosan himoya, BIOStimulyatsiya, ijtimoiy, belgi, va estetik funksiyalarni bajaradi.
Kostyum odamni issiq-sovuqdan, hayvon va hasharotlardan, korxona sharoitlaridan va x.k. saqlaydi.
Xalq kostyumlarda sehr-jodulardan himoya qiladigan elementlari mavjud (tumorlar, ko‘z munchoqlar, amulet va talismanlar va b.).
Kostyum begona psixologiya va ahloqlardan himoya qiladi. Masalan, noxayrixohlik sharoitda kiyimni barcha tugmalarga tugmalashardi.
Belgi funksiyasi asosan bezaklar yordamida ifodalanadi.
Tarixiy va zamonaviy kostyum BIOStimulyatsiya funksiyani bajaradi. Kostyum yordamida odamni kasal qilish yoki sog‘aytirish mumkin. Ammo, kostyum o‘zgaruvchan bioqobiq sifatida insonning xayotiy jarayonlarini yaxshilashga yordam bergani to‘g‘risida xali tadqiqotlar o‘tqazilmagan, garchi tarixda bunga ko‘p misollar bo‘lsa ham: BIOStimulyator sifatida tanani turli joylarini bo‘yash, gardishlar, og‘ir osilchoqlar, sirg‘alar, tojlar va x.k. taqish.
Kostyumning biologik aspektini o‘rganish optimal issiq va energohimoya xususiyatlarini ta’minlaydigan loyiha yaratishga yordam beradi.