1-Мавзу. "Корхоналарни ривожлантириш стратегияси" фанининг

 
34-расм. Стратегик тадбирлар 
10.2.Тартибга солинадиган ва тартибга солиб бўлмайдиган 
харажатлар. 
Маҳсулот 
таннархи 
корхоналар 
хўжалик 
фаолиятини 
ифодаловчи сифат кўрсаткичи бўлиб, корхоналар фаолиятининг 
ҳамма томонларини, яъни ишлаб чиқариш ва молиявий томонларини 
акс эттиради ва уларнинг иш самарадорлигини кўрсатади. 
Маҳсулот таннархи деганда, маҳсулот ишлаб чиқариш, сотиш ва 
корхона молиявий фаолияти бўйича барча харажатларининг пул 
орқали ифодаланиши тушунилади. 
Бозор 
иқтисодиёти 
шароитида 
маҳсулот 
таннархини 
ўрганишнинг аҳамияти турли хилдаги мулкчилик шаклларида иш 
юритаётган корхоналар учун беқиёсдир, зеро, ишлаб чиқариш 
харажатлари тўғрисида тўла маълумотларга эга бўлмасдан туриб 

---

274 
ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва самарали бошқариш мумкин 
эмас. 
Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини аниқлаш ва уни ҳосил 
қилувчи харажатларни туркумлаш мамлакатимизда Ўзбекистон 
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-
сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни 
ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий 
натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ 
амалга оширилади. 
Маҳсулот (ишлар, хизмат)ларнинг ишлаб чиқариш таннархини 
ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий мазмунига кўра, 
қуйидаги элементлар билан гуруҳларга ажратилади: 

ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари (қайтариладиган 
чиқитлар қиймати чиқарилиб ташланган ҳолда); 

ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш 
харажатлари; 

ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага 
ажратмалар; 

асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган 
номоддий активлар амортизацияси; 

ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқахаражатлар.
Хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятидаги харажатларни 
юқоридаги кўринишда туркумлаш билан бир қаторда яна қуйидаги 
хусусиятлари бўйича ҳам таснифлаб чиқишимиз мумкин. 
Юзага чиқиш шаклига кўра: 
• асосий ишлаб чиқариш харажатлари; 

---

275 
• молиявий фаолият бўйича харажатлар; 
• тасодифий, фавқулоддаги харажатлар. 
Маҳсулот таннархига қўшилишига кўра: 
• маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар; 
• маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган харажатлар. 
Юзага чиқиш ўрни бўйича: 
• бўлим бўйича қилинган харажатлар; 
• цех бўйича қилинган харажатлар; 
• участка бўиича қилинган харажатлар ва ҳоказо.
Сотиш ҳажмига ҳисобдан чиқарилишига кўра: 
• маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари; 
• давр харажатлари.
Даврига кўра: 
• жорий давр харажатлари; 
• келгуси давр харажатлари. 
Солиққа тортиладиган фойда суммасини аниқлашда ҳисобга 
олинишига кўра: 
• солиққа тортиладиган базага қайта қўшиладиган доимий 
тафовутлар; 
• солиққа тортиладиган базага қўшиладиган даври бўйича 
тафовутлар; 
• солиққа тортиладиган базани аниқлашда ҳисобга олинмайдиган 
харажатлар. 
Маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига мувофиқ: 
• ўзгарувчан харажатлар; 
• ўзгармас харажатлар. 

---

276 
Маҳсулот таннархига қўшилишига қараб: 
• тўғри харажатлар (бевосита); 
• эгри харажатлар (билвосита).
Молиявий натижаларга дахлсизлиги бўйича: 
• маҳсулот таннархига қўшиладиган харажатлар; 
• фойда ҳисобидан қопланадиган харажатлар. 
Таҳлил этишда ўрганиш объекти ва мақсадидан келиб чиққан 
ҳолда корхона харажатларининг у ёки бу туркуми бўйича ўзгаришлар 
ва сабабларига баҳо берилади. Таққослаш ёки қиёсий ўрганишда 
жорий давр ва ўтган йил маълумотлари, бизнес режа қўрсаткичлари, 
ўртача кўрсаткичлар ва тармоқ бўйича бошқа маълумотлар олинади. 
Таққослашда кўрсаткичлар бўйича мутлоқ ўзгаришлар нисбий 
кўрсаткичларни қўллаш орқали тўлдирилади.