1-Мавзу: Кириш. Зоология фани ва унинг вазифалари, тарихи зоология фанлар системаси


Жабра билан нафас олувчилар (Branchiata) кенжа типи



Download 3,81 Mb.
bet23/54
Sana23.02.2022
Hajmi3,81 Mb.
#152867
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   54
Bog'liq
Зоолог (умурткасизлар). 765343a6d8d766030b9a1a39e141d175

Жабра билан нафас олувчилар (Branchiata) кенжа типи

Жабра билан нафас олувчилар азалдан сувда яшовчи хайвонлар хисобланади. Уларнинг жабралари параподий щсимталарининг щзгаришидан келиб чиыыан. Бир ыанча жуда майда вакилларининг жабралари бщлмайди. Улар тана юзаси орыали нафас олади. Курукликда хаёт кечиришга мослашган турлари щзига хос тузилган трахеялар билан нафас олади. Бу кенжа типга фаыат Ыисыичбаыасимонлар синфи киради.




Ыисыичбаыасимонлар синфи - Crustacea

Ыисыичбаыасимонлар бирламчи сув хайвонлари хисобланади. Бу синф вакилларининг океан ва денгизларнинг сохил, пелагиал, абиссал зоналарда, хилма-хил шщр ва чучук сув хавзаларида, ьор кщлларда яшовчи 30 мингга яыин тури маълум. Улар кщпчилик денгиз хайвонлари, балиылар учун асосий озиыдир. Ер юзидаги энг йирик хисобланадиган тишсиз китлар хам майда планктон ыисыичбаыасимонлар билан озиыланади. Креветкалар, краблар, омарлар, дарё ыисыичбаыалари ва бошыа озука учун ишлатиладиган турлари овланади.


Ыисыичбаыасимонларнинг танаси кщп сонли бщьимлардан иборат. Энг тубан тузилган айрим вакилларида тана бщьимлари бир хилда тузилган, яни гомоном бщлиши туфайли бош, кщкрак ва ыорин бщлимларини ажратиб бщлмайди. Кщпчилик ыисыичбаыасимонларда эса тана бщьимлари хар хил тузилган, яни гетероном, танаси бош, кщкрак хамда ыорин бщлимларига ажралади. Хар бир бщьимда бир жуфтдан щсимталар бщлади. Щсимталар оддий холда икки шохли, кщп холларда бир шохчаси ривожланади. Икки шохли щсимталар ыисыичбаыасимонларни бошыа бщьимоёылилар орасида энг тубан тузилганлигини кщрсатади.
Уларда махсус нафас олиш жабралар ривожланган, базиларида бу орган буртмалар ёки кщракчасимон щсимталар шаклида бщлади. Бир ыанча турларида жабралар йщыолиб, улар тери орыали нафас олади.
Юыори даражада тузилган йирик формаларида ыон айланиш системаси яхши ривожланган, хамма авлодларида юрак бщлиши характерли.
Ыисыичбаыасимонларнинг сезув органлари бош томонида жойлашган. Хамма авлодлари деярли айрим жинсли. Жинсий кщпаяди.
Дарё ыисыичбаыасининг катталиги 8-15 см, оёылари кщп (19 жуфт) ва хилма хил катталикда. Олдинги томондаги жуда катта ыисыич оёылари бщлиши, танасини ыоплаган ыалин-охаклашган хитин ыаватининг кщкиш - ыизьиш тусда эканлиги характерли.
Танаси бош, кщкрак ва ыоринча (обдомен) ыисмларидан ташкил топган. Бош 6, кщкрак 8, ыоринча 7 бщьимдан тузилган. Бош кщкрак щзаро туташган ыалин хитин-ыалыон билан ыопланган. Бу ыалыон бошнинг олдинги ыисмида учли-рострум щсимтаси, кщкракнинг икки ён томонида эса жабраларни ыоплаб турувчи бронхиокордиал ыисмини хосил ыилади. Бронхиокардиал ыалыонларнинг остида ичга ыайрилган юпыароы хитин бщлиб, булар кщкракнинг икки ён томонидаги жабралар жойлашувчи бщшлиыларини хосил этган. Кщкракнинг ыорин томонида оёылари жойлашган. Жабралар мазкур оёыларнинг устки томонидан щсиб чиыыан.
Ыисыичбаыанинг ыоринча ыисми харакатчанг - айрим бщьимлардан тузилган бщлиб, унинг охирги бщьими баргсимон оёылар билан туташган холда харакат органи - целомни хосил ыилади.
Бошнинг устки томонида бир жуфт киска ва айри антениулла, бир жуфт мщйловлар ва жуда узун якка шохли антенна II жуфт мщйловлар жойлашган. Бошнинг ыорин томонида оьизнинг устки ва остида уч жуфт жаьлар бор. Улар озиы олувчи асосий органдир. Оьизнинг пастида яна уч жуфт каттароы ва бир мунча мураккаб тузилган жаьоёылар бор. Улар щз харакатлари билан жабра бщшлиьидан сувни щтказиб туришга, яни нафас олишга измат ыилади.
Беш жуфт - 9-10-11-12- ва 13-кщкрак оёылари катта, улар юришга хизмат ыилади. Булардан олдинги уч жуфт омбурсимон ыисыич щсимталари бор, биринчи кщкрак оёьидаги ыисыичлар жуда катта ва
кучли. Бу оёылар овыатни ушлаб олишга хизмат ыилади. Эркакларида бир ва икки (14-15-) жуфт ыоринча оёылари каттароы, улар щзгариб ыщшилиш органига айланган. Ыолган уч жуфт 16, 17, 18-ыоринча оёылари сщзишга ёрдам беради. Урьочиларида 14-жуфт ыоринча оёыларирудиментлашган. Бошыа ыоринча оёылари сщзишга ёки оталанган тухумларни олиб юришга хизмат ыилади.
Ыоринчадаги оёылари икки айри, яни ички - эндоподит, ташыи - экзоподит шохчаларга эга.
Нафас олиш органи - жабралар бошдаги жаьоёылар ва олдинги тщрт жуфт кщкрак оёыларининг асосида - устки томонидаги щсимталар шаклида хосил бщлган. Оыиш рангли жабра толалари жабра бщшлиьида жойлашган, улар жабра усти бронхиокардиал ыалыонлар билан ыопланган. Бу ыалыонлар олдинги, орыа ва остки томонидан очик бщлгани учун жабра бщшлиьи орыали сув щтиб туриши осон. Юпыа пардали жабра толалари сувда эриган кислородни щзлаштириб, ыонга щтказади.
Хазм органлари оьиздан бошланган калта ыизилщнгач ва у билан туташган ошыозондан иборат. Ошыозон ички девори хитин билан ыопланган, икки ыисмга бщлинган. Олдинги ыисмида хитинлашган катта щсимталар - ошыозон тишлари бор. Бу тишлар озиыни тщла эзиб, майдалаб беради. Яхши майдаланган озиы щрта ичакка щтади. Щрта ичак калта, унинг остки, ён ва устки томонларига бир ыанча найчалар системаси очилган. Щрта ичак ва унинг найчаларида озиы хазм бщлиб, танага тарыалади.
Ыисыичбаыа пщст ташлаганда ташыи органлари билан бирга ошыозон тишлари хам тушиб кетади. Янги тишлар чиыыунча у овыатдан ыолади.
Айириш органлари бошда жойлашган бир жуфт буйраклардан ва уларнинг найчалар системасидан тузилган. Найчаларнинг учи сийдик пуфагига, улар эса икки жуфт мщйловларнинг остидан ташыарига очилган.
Ыон айланиш системаси яхши ривожланган. Орыа томонда, ичакнинг устидаги махсус синус бщшлиьида каттагина юрак жойлашган. Юрак уч жуфт тешикчаларга эга, улар синус бщшлиьига щтган артерия ыонни юракнинг ичига щтказади. Юракдан 5 та артерия щы томирлар ажралиб, уларнинг учтаси бош томонга биттаси думга, яна биттаси ыорин томонга йуналган. Юракнинг ыисыариши билан ундаги артериал ыон томирлар ва лакунлар орыали танага таркайди. Тщыималарда хосил бщлган СО2 ли веноз ыон махсус томирлар орыали жабраларга боргач, оксидланиб юрак олди синусларига тщпланади.
Жинсий органлари. Эркак ыисыичбаыаларда битта уруьдон бщлиб, у узун уруь йщли билан тщташади. Уруь йщлининг найчалари охирги кщкрак оёьининг остига очилган. Уларнинг дискасимон сперматазоидлари уруь йщлида тупланиб, ташыарига чиыиши билан биринчи жуфт ыоринча оёылари ыщшилиш органлари ёрдамида ыобиыыа щралади. Ыщшилиш ваытида сперматофораларни урьочининг ыоринча оёыларига илаштириб ыщяди. Урьочиларнинг тухумдони каттароы бщлиб, у хам кщкрак бщшлиьида жойлашган.
Тухумдон бир жуфт калта тухум йщли билан туташган, улар щртанча кщкрак оёьининг остига очилган.
Тухумнинг оталаниши ва ривожланиши урьочининг ыоринча ыисмида, ыоринча оёыларининг оралиьида содир бщлади. Тухуми етилган урьочи махсус шилимшик модда ажратади. Ыоринчанинг бутун остки сатхини тщлдирган бу шилимшик модда ичига у бир неча юзта тухум ыщяди. Бу модда таъсирида сперматофора кобиги эриб ундан чиыыани сперматазоидлар тухумни оталантиради. Оталанган тухумлар оёылар оралиьида ривожланади.
Ыисыичбаыа тухуми 5-6 ойда ривожланади. Тухумдан чиыыан личинкаси - зоеада ыоринча оёылари ривожланмаган бщлиб, бош томонида иккита узун щсимтаси бщлади. 2-3 йилда, бир неча ун марталаб пщст ташлаб, щсиб вояга етади.
Уруьланган тухумлар хар хил йщл билан ривожланади. Уларнинг ривожланиши тухум саригининг кщплигига боглик. Бу эса метаморфоз бщлиш бщлмаслигига боглик. Масалан, циклопларда ва бошыа эшкак оёылиларда тухумдан кичкина личинка - науплиус чиыади. Унинг тузулиши жуда содда бщлади. Шунга кщра органлар постэмбрионал стадиядагина анча шаклланади ва ривожланади. Шунга яраша эшкак оёылилар тухумларининг сариги бир мунча кам бщлади.
Метаморфоз билан ривожланиш олий ыисыичбаыада хам тубан ыисыичбаыаларда хам кщзатилади. Метаморфоз тщьридан тщьри ривожланиш дафнияда, дарё ыисыичбаыасида учрайди.
Метаморфоз билан ривожланиш ыисыичбаыасимонларнинг личинкалик стадияларининг сони ва кейинги личинкаларнинг тузулиши бир биридан фары ыилади.
Тубан ыисыичбаыасимонлар тухумидан науплиус чиыади. Унинг ток оддий кщзи ва уч жуфт ортиги бщлади. Науплиусда кщкрак ва ыорин сегментлари бщлмайди, унинг гавдаси акрон, антеннал ва манди бщляр сегментларга тщьри келади. Кейинчалик бир ва икки максилляр сегментлар, сщнгра кщкрак ва ыорин сегментлари белги бера бошлайди. Максилляр сегментлар билан кщкрак сегментлар ажралган ваытда личинка метанауплиус дейилади. Метанауплиус бир неча бор пщст ташлаб, ыисыичбаыага айланади.
Марказий нерв системаси каттагина бош мия ва у билан ыоннективлар орыали туташган катта халыум ости нерв тугунидан бошланади. Халыум ости тугуни беш жуфт кщкрак, олти жуфт ыоринча нерв тугунларидан тузилган ыорин нерв занжири билан туташган. Бош мия уч жуфт халыум ости нерв тугуни эса олти жуфт нерв тугунларининг ыщшилишидан етишади.
Ыисыичбаыадаги марказий нерв системаси 20 жуфт (3+6+5+6=20)нерв тугунларидан ташкил топган. Сезув органлари махсус щсимталар устида жойлашган бир жуфт мураккаб кщзлар, икки жуфт мщйловлар, жаьоёы ва оёыларида жойлашган мингларча хид сезув ва тери сезув ыилчалар ва пуфакчасимон щсимталардан иборат. Хар бир мураккаб кщз - аммотидлар деб номланувчи мингларча кщзлардан ташкил топган. Фосетик кщзи деб номланувчи бу хилдаги куриш органи кщпчилик бщьимоёылилар учун характерлидир.



Download 3,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish