1-Мавзу: Кириш. Зоология фани ва унинг вазифалари, тарихи зоология фанлар системаси


Мавзу: Бошоёыли моллюскалар (CEРHALОРОDA)синфи. Умумий тавсифи. Кщпайиши, биологияси, экологияси, озиы овыат сифатидаги ахамияти



Download 3,81 Mb.
bet45/54
Sana23.02.2022
Hajmi3,81 Mb.
#152867
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   54
Bog'liq
Зоолог (умурткасизлар). 765343a6d8d766030b9a1a39e141d175

19.Мавзу: Бошоёыли моллюскалар (CEРHALОРОDA)синфи. Умумий тавсифи. Кщпайиши, биологияси, экологияси, озиы овыат сифатидаги ахамияти.

Режа:

1. Бошоёыли моллюскаларнинг щзига хос белгилари.
2. Бош оёыли моллюскалар синфи вакилларининг тузулиши.
3. Бошоёыли моллюскаларнинг кщпайиши, биологияси.
4. Бошоёыли моллюскалар синфининг таснифи.
5. Бошоёыли моллюскалалрнинг ахамияти.

Бошоёыли моллюскалар синфи очик денгизда хаёт кечиради. 400 турга яыин моллюскалар киради. Булар биллотериал симметрияли бщлиб, эркин сщзувчи урмаловчи серхаракат йиртыичлардир.


Бошоёыли моллюскалар бошыа моллюскалардан фары ыилади. Бошоёыли моллюскалар йиртыич шунга асосан улар жуда актив ва тез харакатчан хайвондир. Улар ичида сувда эркин сщзиб юрадиган сув тубида урмалаб харакат ыиладиган турлари бор.
Бошоёыли моллюскалар ичида калмарлар тез сщзадиганлари мавжуд. Калмарлар сщзганда, балиыларнинг тудаларидан хам щзиб кетади. Уларда тана, бош, мантия бщшлиьи ва оёылар яхши ривожланган. Бошоёылиларда чиганок редукцияга учраган, бази энг ыадимги авлодларида тщла саыланиб ыолган. Кщпчилигида мантия билан ыопланган юпыа колдикка айланган.
Калмар бош оёылиларнинг денгизни очик зонасида сщзиб юриб хаёт кечирувчи авлодларидан. Калмарларнинг танаси чщзиы ва суйрилашган. Бош ыисмида 10 та оёылари, бошининг ён томонида каттагина 1 жуфт кщзи, думининг ён томонида 1 жуфт катта сщзгичлари бор.Оёыларидан 1 жуфти жуда узун, озиыни тщтишга хизмат ыилади. Оьизнинг ички ыисми жаьлар билан куролланган. Жаьлари озиыни ушлаш ва парчалашга ёрдам беради.
Калмар танасини ыоплаган мантия-каттагина ыопчиксимон мантия бщшлиьини хосил этган. Мантия бщшлиьининг катта тешиги бош томонга очилган. Мантия тешигининг устида "воронка" деб аталадиган орган бор, унинг кенг томони мантия бщшлиьига, найчаси эса бош томонга очилган. "Воронка" асосий харакат органи хисобланади.
Калмар сщзиш ваытида мантия бщшлиьига сув тщлдириб, "ыопчик" халта огзини ёпадиган мускулларини бирдан ыисыартиради. Шу ваытда мантия бщшлиьи ичидаги сув воронка найчасидан отилиб чиыади ва хайвон бир неча метргача орыага итарилади. Мантия бщшлиьидаги сув тугагач, юыоридаги харакат яна такрорланади. Оргака караб сщзиш калмарга кувиб келаётган душмандан саыланишга ва харакатни щзгартиришга имыон беради. Баъзан калмар оёы ва сщзгичлари ёрдамида сщзиб секин харкатланади.
Бош оёылиларнинг кщпчилигига сиёх халтаси ёки сиёх бези деб аталадиган органи бор, душман кувган ваытда бошоёыли мазкур бездан ыорамтир суюылик ажратиб, щзини четга олади.
Кщпайиши. Бошоёылилар айрим жинсли, жинсий безлари ток бщлиб, целомда жойлашган. Етилган жинсий хужайралари жинсий найлар орыали ташыарига чиыарилади. Уруь хужайралари уруь пуфагининг
безли хужайраларидан хосил бщлади. Уруь хужайралар етилиб сперматофор хосил ыилади. Урьочиларини тухум йщли калта, жинсий тешиги
целом бщшлиьига очилади. Тухум хужайра урьочисининг мантия бщшлиьида уруьланади, уруьланишда эркаги махсус пайпаслагичи ёрдамида
сперматофорини урьочининг мантия бщшлиьига киритиб ыщяди. базилари тухумларини олиб юради. Ривожланиш личинкасиз.
Бошоёылиларнинг эмбрионал ривожланиши тухум ичида боради.Тухумдан чиыыан ёш моллюска вояга етган даврига щхшаш бщлади.
Бошоёылиларнинг ички тузулиши деярли калмарларникига щхшайди.
Экологияси.Бошоёылилар щт шщрланган очик денгизларда учрайди. Кщпчилик турлари пелагик хаёт кечиради. Танаси торпедасимон бщлиб, кейин-
ги торайган томони блан олдинга сщзади. Сув тубида хаёт кечирадиган бошоёылилар тошлар орасида озиыланиб ётади. Осминоглар тош уюмидан пана жой кщради, урьочиси тош остидаги ковакларга тухум ыщяди. Урьочиси насл учун гамхщрлик ыилиш инстинкти ривожланган. Осминоглар пана жой кидириб, сув остида ётган хар хил идишлар, банкалар ичида хам хаёт кечира олади.
Энг йирик вакили Architeuthus longimana (узун кщлли архитевтис) Янги Зеландия киргоклари яыинида тщтилган. Узунлиги 19 м бщлиб, 900-1000 м чуыурликда учрайди.
Каракатицалар, кальмарлар ва осьминоглар овланади, овыат учун ишлатилади. Каракатица ва кальмарларнинг сиёх халтасидаги секретидан сепия деб аталадиган акварел буёк таёрланади. Табиий Хитой туши хам шу секретдан тайёрланади. Дунё бщйича йилига 1 млн тоннага яыин бошоёылилар овланади.
Бошоёыли моллюскалар синфи 2 кенжа синфга бщлинади.
Икки жабрали бошоёылилар кенжа синфи - саккиз оёылилар ва уноёылилар туркумилари киради.
Саккиз оёылиларнинг хаммасида оёылар сони саккизта бщлади.Танаси кичик, ихчам тузилган. Оёы сщрьичлари икки ыатор, базиларида бир ыатор тугмачалар шаклида жойлашиб улар шохсимон щсимталар билан куролланган. Оёыларининг учи ингичкалашган, кучли мускулли ва харакатчан, улар сщзишдан ташыари сув тубида урмалаб юришга хизмат ыилади. Дум томонида сщзгич пардалари йщы. Сезув ва нерв фаолияти кучли ривожланган. Одамга тез щрганади.
Океаннинг 8 минг метр чуыурлигида яшайдиган турлари маълум. Уларда кщзи ёки нур тарыатувчи органлари ривожланган. Бир неча сантиметрлик майда турларидан 2.5-5-7 м ли гигант турлари маълум. Кщпчилик саккиз оёылилар денгиз киё тошлари оралиыларида ёки текисрок жойларда, турли тош, чиганок парчаларидан уя ясаб хаёт кечиради. Пода бщлиб яшайди.Саккиз оёылилар асосан краблар, ыисман балиылар ёки бошыа турли хайвонлар билан озиыланади.
Уларнинг кщпчилиги хавфли эмас. Лекин катта дофлейка, оддий саккиз оёыли, гоныонг октоподаси ёки поллон каби йирик турлари баъзан гаввосларга хужум ыилиши мумкин. Кщпчилик саккиз оёылиларнинг сщлак безларидан ажралган захарли модда одамни захарлаши мумкин.
Ун оёылиларда оёылар сони 10 та бщлади. Уларнинг хамма авлодлари деярли сохил зонаси ёки очик денгиз зонасида сщзиб юриб яшайди. Уларнинг сщрьичлари асосида шохсимон-таянч органи бщлиб, бир ыанча йирик турларида бу орган щткир тирнокка айланади. Оддий 10-15 см ли каракатицалардан ташыари 15-18 м ли гигант калмарлар хам бщлади. Уларнинг хаммасида катта ён сщзгичларининг бщлиши ва тананинг чщзиылиги тез сщзиб харакат ыилишига имыон яратади.
Денгиз бетида яшовчи майда 15-16 см ли калмарлар щртасида хатто сакраб чиыиб, бир неча м.,га учиб харакат ыиладиган турлари - стенотевитислар бор. Кщп тарыалган ва денгизнинг 5-20 м чуыурлигида яшовчи 15-30 см катталикдаги оддий калмарлардан ташыари океаннинг энг чуыур абиссал зонасида яшовчи нихоятда улкан калмарлар ыадимдан маълумдир. Бундай бахайбат йиртыичлар танасининг узунлиги 8-20 м, оёыларининг узунлиги 30 м гача, огирлиги 6-8 т
гача боради. Улар кичикрок китлар, делфинлар ва катта балиылар билан озиыланади.
Тщрт жабралилар кенжа синфи - полеозой эрасининг бошларида энг кщп тарыалган. Танаси спирал шаклидаги чиганок билан ыопланганлиги, оёыларининг кщп бщлиши, жабраси ва юрак бщлмаларининг тщрт ыисмдан тузилганлиги характерлидир. Бу кенжа синфга фаыат нащтилуслар авлодига мансуб бир неча тур киради. Улар Тинч океаннинг гарби-жанубий ыисмида 100-600 м чуыурликда яшайди.
Нащтилуснинг танаси кщп хонали, чиганогининг олдинги - катта ыисмида жойлашган. Мантия бщшлиьи 4 та жабра ва содда тузилган "воронка" органи жойлашган. Кщп хонали чиганокнинг устидаги буш хоналарида газ тщпланади, бу хайвонлар танасини енгиллаштирида ва асосан сщзишга ёрдам беради.
Майда хайвонлар ёки улимтиклар билан озиыланади. Нащтилус чиганогида садаф ыавати яхши ривожланган.
Нащтилуслар полеозой эрасида, яъи 500 млн. йиллардан бери яшаб келаётган энг ыадимги ва содда тузилган хайвонлардир.
Калмар ва каракатицалар денгиздан овланадиган хайвонлар щртасида катта ахамиятга эга бщлган сермахсул организмлардан хисобланади. 1.5 млн т. (йилига) дан ортиырок турли бошоёыллилар овланиб, истеъмол ыилинади.



Download 3,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish