1-mavzu: Kirish. Fanning Vazifasi, maqsadi va tarixi. Viruslarning asosiy
Download 89,48 Kb.
|
Sayrigulga
|
1-mavzu: Kirish. Fanning Vazifasi, maqsadi va tarixi. Viruslarning asosiy Xususiyatlari O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV.SH.M. Reja;
1.Kirish. 2. Fanning vazifasi, maqsadi va tarixi. 3. Viruslarning asosiy xususiyatlari. K I R I Sh O‘simliklarning kasalliklari hosil sifati va miqdoriga salbiy ta’sir Ko‘rsatib qolmasdan, balki ularni butunlay nobud qiladi. Xozirgi ekologik Sharoitda kasallangan o‘simlik maxsulotlarini iste’mol qilish insonlar Salomatligiga, ishlab chiqarish jarayonida va xo‘jaliklar iqtisodiyotiga salbiy Ta’sir ko‘rsatmoqda.Barcha o‘simliklarning kasalliklari zamburug‘lar, Bakteriyalar, viruslar, mikoplazmalar, aktinomitsetlar tomonidan keltirib Chiqariladi va ular miqdori yildan-yilga ortib bormoqda. Bu kasalliklarga qarshi Kurash jarayonida insonlar ularga bevosita (kimyoviy, fizikaviy) va bilvosita (agrotexnik, seleksiya) ta’sir ko‘rsatmoqda. Natijada, kasallik qo‘zg‘atuvchi Mikroorganizmlarning xususiyatlari o‘zgarib, yangi tur va shakllari vujudga Kelmoqda. Xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy, savdo munosabatlarining kengayishi Bir davlat xududidagi kasallik va ularning qo‘zg‘atuvchilarini boshqa xududlarga Tarqalib o‘z arealini kengayishiga sabab bo‘lmoqda. Ekinlar kasalliklari to‘g‘risida fitopotologik bilimlar saviyasi kasallikning kelib Chiqishi, tarqalishi, zarari, patogenlik jarayonining sabablarini to‘g‘ri bilish, ularga qarshi Kurashning ilmiy asoslangan choralarini ishlab chiqish imkonini beradi. O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash ularning hosildorligini oshirish, isrof qilmasdan Saqlash maqsadida qaratilgan yagona iqtisodiy siyosatini amalga oshirib qolmasdan, balki Zararsiz, xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan holda inson salomatligini, Hamda tashqi muxitni muxofaza qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda har bir fermer, qishloq xo‘jaligi mutaxassislari ekinlarning Kasalliklarini to‘g‘ri aniqlab, zamonaviy kurash choralarini qo‘llash asosida, hosildorligini Saqlab qolish yo‘llarini bilishni taqozo qilmoqda. Jaxon qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan maxsulotlarning 30% dan ortig‘i vegetatsiya Davomida kasalliklar, hasharotlar, begona o‘tlar salbiy ta’siri natijasida, 20% ularni Omborxonalarda saqlash jarayonida nobud bo‘ladi. Bu zararning miqdorini kamaytirishda, Aholiga ekologik sof oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishda kasalliklarni keltirib chiqargan Mikroorganizmlar turlar tarkibini bilish, ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish, Kasalliklarga qarshi to‘g‘ri kurash choralarini ishlab chiqish muhim ilmiy va amaliy Axamiyatga ega. Kasalliklarga qarshi kurashdan ko‘ra uning oldini olish muhimdir. Buning uchun kasallik Qo‘zg‘atuvchilarini to‘g‘ri aniqlash, kasallik belgilarining namoyon bo‘lishi, infeksiya Manbalarini bilish, ularning ekinlarga keltiradigan zararini keskin kamaytiradi va ekinzorlarning Fitosanitariya holatini yaxshilash imkonini beradi. Ekinlarning kasalliklariga qarshi agrotexnik, biologik, fizikaviy, kimyoviy kurash Choralari keng qo‘llanilmoqda. Bu kurash choralarini to‘g‘ri belgilashda malakali Mutaxassislarning bilim saviyasi va ko‘nikmalari asosiy rol uynaydi. Keyingi yillarda matbuotda O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash borasida ko‘p fundamental ishlar chop etilgan bo‘lsada, Ular xorij mutaxassislari tomonidan rus, ingliz tillarida yozilgan bo‘lganligidan mahalliy Mutaxassislarga yetib borishida va kadrlar tayyorlashda ularning adabiyotlar bilan Ta’minlanishida o‘ziga xos qiyinchiliklarni tug‘dirmoqda. Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda Virusologiyadan o‘quv qo‘lanmani chop etilishi muhim qadam bo‘ladi. Virusologiya fanidan davlat tilida yaratilgan o‘quv qo‘llanma mualliflarning Respublikada «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunni hayotga tadbiq qilish borasidagi sayiharakati natijasidir. Mualliflar umid bildiradiki, ushbu o‘quv qo‘llanma o‘simliklarni himoya qilish bo‘yicha Mutaxassislar, agronomlar, fermerlar, aspirantlar, magistrlar, talabalar uchun foydali bo‘lib, uni Kelajakda yaxshilash uchun mushtariy o‘quvchilarning fikr, muloxazalarini mamnuniyat bilan Qabul qiladi. 1.1.Fitopatogen viruslarni o‘rganish tarixi XIX asrning oxirida fitopatologlarning ob’ekti sifatida patogenlarning yangi guruhi – Viruslar yuzaga chiqdi. Viruslar inson, hayvon va o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi juda Mayda (submikroskopik – yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rinmaydigan) organizmlardir. Ular Hujayra tuzilishiga ega emas, sun’iy ozuqa muhitlarida o‘smaydi va faqat xo‘jayin Organizmning tirik hujayralari ichida hayot kechiradi. Viruslarning o‘simliklar kasalliklari paydo bo‘lishidagi roli aniqlanishi Fitopatologiyaning yana bir – fitovirusologiya yo‘nalishiga asos yaratdi. 1886 yilda gollandiyalik olim A. Mayer (Adolph Mayer) mozaika bilan zararlangan Tamaki bargidan olingan shira sog‘lom o‘simlikka kiritilganda unda ham mozaika Rivojlanishini aniqladi. Kasal o‘simlikda va undan olingan shirada zamburug‘lar mavjud Bo‘lmagani sababli, A.Mayer kasallikni bakteriya qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi. 1892 yilda rus tadqiqotchisi D.I. Ivanovskiy (1864-1920) zararlangan tamaki bargi Shirasidagi tamaki mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi organizm bakterial filtrdan o‘ta Olishini, demak, qo‘zg‘atuvchi bakteriya emasligini isbotladi. Ammo D.I. Ivanovskiy tamaki Mozaikasini birorta bakteriyaning toksini yoki juda mayda, bakterial filtrdan ham o‘ta Oladigan bakteriya qo‘zg‘atishi mumkin, degan xulosaga keldi. 1898 yilda yilda M.U.Beyerink (Martinus Willem Beijerink) (1851-1931) D.I.Ivanovskiy Tajribalaridan ba’zilarni takrorladi va tamaki mozaikasini mikroorganizm emas, balki “infeksion Tirik suyuqlik” qo‘zg‘atadi va bu suyuqlikning nomi “virus” deb xulosa qildi. Ammo yana taxminan 40 yil davomida (1935 yilgacha) hech bir olimda viruslarning tabiati, Tuzilishi, kattaligi, shakli, kimyoviy xususiyatlari va ko‘payish usullari haqida g‘oya paydo Bo‘lmadi. Bu vaqt davomida qo‘zg‘atuvchilari virus hisoblangan bir qancha o‘simlik kasalliklari (jumladan, bodring, pomidor, loviya, kartoshka, mevali va rezavor mevali daraxtlarning belgilari Tamaki mozaikasinikiga o‘xshash bo‘lgan kasalliklari) bayon qilindi, ammo ularning Qo‘zg‘atuvchilarini aniqlay olishmadi, chunki viruslarning tabiati bu davr davomida Noma’lumligicha qoldi. Buning sababi – viruslarni odatdagi mikrobiologik usullar yordamida Tadqiq qilib bo‘lmasligi, jumladan, juda mayda bo‘lgani uchun ularni oddiy yorug‘lik Mikroskoplarida ko‘rib, tekshirish hamda sun’iy ozuqa muhitlarida o‘stirish mumkin emasligi edi. Viruslarni tadqiq qilish uchun an’anaviy mikrobiologik metodlarni emas, balki yangi Metodlarni qo‘llash lozim edi. Bu yo‘nalishda keyingi muvaffaqiyatga amerikalik bioximik va Virusolog U.M.Stenli (Wendell Meredith Stanley) (1904-1971) erishdi. U 1935 yilda tamaki Mozaikasi virusi (TMV) bilan zararlangan tamaki barglaridan olingan shiraga ammoniy sulfat Qo‘shib, cho‘kmada kristall shaklli oqsilni ajratdi. Bu oqsilli cho‘kmani tamaki barglariga Ishqalaganda TMV kasalligining xarakterli belgilari paydo bo‘ldi.. U.Stenli TMV kasalligini ushbu oqsil qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi. Ammo keyinchalik bu Xulosa noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi. 1936 yilda ingliz olimlari F.Bouden va boshqalar ushbu kristallar tarkibida oqsildan Tashqari, ribonuklein kislotasi (RNK) ning past konsentratsiyalari ham mavjudligini isbotlashdi. TMV ning zarrachalarini birinchi marta elektron mikroskopda 1939 yilda Kosh va b. (Kausche et al.) ko‘rishdi. Nihoyat, 1956 yilda Gerrer (Gierrer) va Shramm (Schramm) TMV shirasidan olingan Kristalldan oqsilni ajratib olishdi hamda butun genetik ma’lumot qolgan RNK tarkibida Ekanligini va bu RNK bilan tamaki barglarini sun’iy zararlaganda virus to‘la reproduksiya Qilinishi mumkinligini ko‘rsatib berishdi. U. Stenli, F. Bouden, Gerrer, Shramm va boshqalarning tadqiqotlari viruslarning Xususiyatlarini keng miqyosda o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Ko‘p boshqa viruslar kristall Shaklida ajratib olindi va ularning kimyoviy tarkibi aniqlandi. Keyinchalik fitopatogen Viruslarning aksariyatining nuklein kislotalari bir-ipli RNK, ba’zilariniki ikki-ipli RNK, Boshqalariniki esa bir yoki ikki-ipli DNK ekanligi isbotlandi. Fitovirusologiya fanining rivojlanishiga rus olimlaridan A.A. Yachevskiy, V.L. Ro‘jkov, M.S. Dunin, A.M. Vovk, S.N. Moskoves, I.K. Atabekov, Yu.I. Vlasovlar o‘z hissalarini Qo‘shganlar. Oxirgi yillarda kasalliklarni oldindan aytish uchun matematik modellar, ob-havo Ta’sirida ham kasallik qo‘zg‘atuvchilarni aytish mumkin. Bundan tashqari, ko‘pgina iqtisodiy Va matematik tadqiqot usullari o‘simliklarni himoya qilish samaradorligini baholashda Ishlatiladi (Vlasov Yu,1982, Dementeva, Dyakov,1984). O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish, yuqori samaradorlikka erishish uchun, kasal O‘simlikda kechayotgan jarayonni chuqur o‘rganish ahamiyatini, kasallik qo‘zg‘atuvchilarning Biologik ahamiyatini, atrof – muhitning ta’siri, infeksiyaning tarqalishi va manbaalarini bilish Kerak.
O‘zbekiston respublikasida o‘simliklarni virus va mikoplazmalar keltiradigan Kasalliklarni o‘rganishda S.A.Asqarova, A.G.Xolmurodov, N.G.Zaprametov, M.A.Karimov, A.Vaxobov, S.M.Xodjibaeva, M.E.Mavlyaniy va J. Yuldashovlar hissasi kattadir. S.A.Asqarova 1965 yil Botanika institutida, virusologiya va bakteriologiya Laboratoriyasini tashkil etgan. Mikrobiologiya institutida, mutaxassislar molekular sharoitda Fitopatogenlarning biologik, fiziologik, biokimyoviy guruhlarini o‘rganmoqdalar. Hozirgi vaqtda respublikamizda ushbu yo‘nalish bo‘yicha yetarli mutaxassislar Tayyorlangan bo‘lib, O‘zbekiston sharoitida o‘simlik kasalliklarini himoya qilishda katta hissa Qo‘shmoqdalar.1-MAVZU : VIRUSLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI. Viruslarning asosiy xususiyatlari. Viruslar juda mayda (submikroskopik) insonlar, xayvonlar va o‘simliklarda Kasallik qo‘zg‘atuvchi bo‘lib, quyidagi xususiyatlari bilan ta’riflanadi: ular sun’iy Oziqa muhitlarida rivojlanmaydi, xujayra tuzilishiga ega emas, faqat tirik xujayrada Ko‘payadi, genlari nuklein kislotadan iborat. Zararlanish ob’ektlariga qarab Zoopatogen viruslar (xayvonlarda kasallik qo‘zg‘atuvchi) va fitopatogen viruslar (o‘simlik viruslari) bagteriofaglar (virus bakteriyalar), sianofaglar (siyohrang yashil Suv o‘tlari virusi) dir. (Vlasov, 1982, Popkova.K.V. 1989, Dyakov, 1976). Ivanovskiy tamaki mozaikasini o‘rganib chiqqandan so‘ng, aynan shu Kasallikni golland mikrobiologi M.Beyerink (1898) o‘rganib, kasallik Qo‘zg‘atuvchisi virus bo‘lganligi sababli, virus zahar deb nom qo‘ydi. 1935 yil Amerikalik olim U.Stenli tamaki mozaikasining virusini sof kristal holda ajratdi, 1937 yil angliyalik bioximik olim F.Bouden va N.Piri tamaki mozaikasining virusi 95 % oqsil va 5 % nuklein kislotadan iboratligini aniqlagan. (Vlasov.Yu.I., 1982 y). Viruslarning tuzilishi va morfologiyasi Viruslarning asosiy xususiyatlaridan biri, ularning kristall hosil qilishidir. Viruslarning kristalga aylanib qolish jarayoni tamakining mozaika bilan kasallangan Barg to‘qimalarida aniqlashgan. (Cherimsinov) U.Stenli (1935) yilda tamakining Mozaika virusini juft kristall holida ajratib oldi. Zamonaviy biokimyoviy tajribalar Orqali, viruslarni kasallangan o‘simlik shirasidan, juft kristallar holida ajratib olish Imkoniyati mavjuddir. Viruslarning ma’lum sharoitda kristall holga o‘tishi ularning Parazitlik xususiyatini pasaytirmaydi. Kristall holida ajratib olingan viruslar o‘z Virulentlik xususiyatini saqlab qoladi. Uni sog‘lom o‘simlik to‘qimasiga yuborganda Oldingi virus manbasi bo‘lgan o‘simlikdan olingan shira va kristall holdagi viruslar Yana aynan o‘sha kasallikni qo‘zg‘atadi. Virus bo‘lakchalarining shakllari. Ko‘pchilik fitopatogen viruslarni morfologik tuzilishiga ko‘ra 4 ta guruhga Bo‘lish mumkin; tayoqchasimon, ipsimon, batsillasimon va o‘ralgan. Viruslarning Asosiy qismi nuklein kislota va oqsil qobig‘idan (kapsid) iborat bo‘lib, Nukleoproteidlar o‘tishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Virus bo‘lakchalarining xajmi ularning tuzilishi va shakli, virus turlari, Rivojlanish, fazasiga bog‘liq. Xujayrada viruslarning rivojlanishini hosil bo‘lishini Tugashi, voyaga yetgan va tinchlik davrini suruvchi shakllari quyidagi xajmlarga Ega: tamaki mozaikasining virioni 300x 15 nm, bodring mozaikasi virusi – 2 da (Cucumis virus –2) 280 x 16 nm kartoshkaning X – virusi esa 730x60 nm, Shaftolining X-virusining sferik shakldagi virioni – 50 nm, bodring mozaikasi (Cucumis virus –1) 35 nmdir. (Dyakov, 1984; Dementeva). Viruslarning kimyoviy tarkibi. Viruslarning kimyoviy tarkibini o‘rganish bilan ancha ilgari shug‘ullanilgan. 1935 yil V.M.Stenli birinchi bo‘lib tozalangan VTM preparatini ajratib oldi. Virus Bo‘lakchalarini umumiy analiz qilinganda, quyidagi kimyoviy elementlar miqdori Aniqlandi: uglerod ( 50 %), vodorod ( 7 %), azot (15-17 %), fosfor (0,5-0,4 %), Oltingugurt ( 0-16 %) va kul tarkibi. Viruslar kimyoviy tarkibiga qarab nukleoproteidlar hisoblanib, ular oqsil va Nuklein kislotalardan iborat. Viruslar tarkibida nuklein kislotalarning bittasi, RNK (ribonuklein kislota) yoki DNK (dezoksiribonuklein kislota) ishtirok etadi. Ko‘pchilik fitopatogen viruslar tarkibida RNK mavjudligi aniqlangan. (DNK esa Bakteriyalarda parazitlik qiluvchi virus bakteriofaglarda, issiqqonlilarda parazitlik Qiluvchi viruslarda DNK mavjud). Nuklein kislotalar virus bo‘lakchalarining Markaziy qismini egallab, uning ko‘rinishi spiralga simmetrik joylashgan Molekulalar holida bo‘ladi. Miqdori bo‘yicha virus zarrachalarida nuklein kislota miqdori kam qismni Tashkil qiladi. ( Kartoshkaning X- virusida 5-6% nuklein kislota bo‘lib, qolgan 95- 99% oqsilni tashkil etadi).Lekin kasallik infeksiyasini tashuvchi va irsiy belgilarni Ko‘chiruvchi aynan nuklein kislotalar. Oqsil esa nuklein kislotalarni saqlovchi, Himoya qiluvchi qobiq vazifasini o‘taydi. (Suxov,1985 va boshqalar). Zamonaviy bilim darajasi yuqumli kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar Quyidagi xususiyatlarga ega ekanligini tan oladi. Ular faqat xo‘jayin organizm tanasida yoki tashuvchisida ko‘payadi, sun’iy Oziqa muhitlarda o‘smaydi, o‘ziga xos ko‘payish xossasiga ega. Xujayra to‘qimasiga ega emas, asosan oqsil qatlami bilan o‘ralgan RNK (bir Yoki ikki zanjirli) va DNK dan iborat bo‘ladi. Nuklein kislotalar viruslarning genlari hisoblanib, xo‘jayin organizmning Ferment tarkibi hisobiga reproduksiyalanadi. Nuklein kislota – infeksiya tashuvchi bo‘lib, oqsil esa himoyalash (RNK va DNK) funksiyasini bajaradi Viruslarning kimyoviy va fizik ta’sirlarga chidamliligi. Issiqlik viruslar uchun hamma boshqa organizmlarga kabi katta ahamiyatga Ega. Viruslar yuqori issiqlik haroratiga turlicha chidamlilik xususiyatiga ega. Viruslarning issiqlikka chidamliligi ularni identifikatsiya (aniqlashda) asosiy Ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Infeksion (zararlangan) shirani 10 diqiqa Qizdirgandan so‘ng virus butunlay (inoktivatsiya) ajraladi, bunda (intensivaktivatsiya) issiqlik nuqtasi aniqlanadi. Ko‘pchilik fitoviruslarda IIN .500 - 600 S oralig‘ida bo‘ladi. Shu bilan birga chidamsiz viruslar (pomidorda bronzalanish Virusi 430S inaktivatsiyaga uchraydi) va issiqlikka chidamli viruslar M: VTM da Inaktivatsiya 920 -950S ba’zi shtammlarda 980 S da sodir bo‘ladi. Virus bilan zararlangan barglarni muzlatib qo‘yish yoki ular shirasini siqib Olish viruslarning yuqumlilik xususiyatiga aytarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Ultra binafsha nur Ultra binafsha nur bilan viruslar o‘z fizik-kimyoviy va genlarga qarshilik Ko‘rsatish xususiyatini yo‘qotmagan holda tez inaktivatsiya qilinadi. Ba’zi Viruslarda ultra binafsha nurlar bilan ishlov berilgandan keyin yana yuqumlilik Xosiyati tiklanadi. Bu ko‘rinish «fotoreaktivatsiya» degan nom olgan. Kasallikka beriluvchan O‘simlikka inaktivirovat qilingan virusni yuborilganda fotoreaktivatsiya holati ancha Muddat o‘tgach namoyon bo‘ladi. Kimyoviy birikmalar. Tadqiqotlar jarayonida ma’lum bo‘lishicha viruslarni inaktivirovat qiluvchi Qator kimyoviy moddalar aniqlangan. Ularga oqsilni denaturat holga aylantiruvchi Yoki RNK ni inaktivatsiya qiluvchi va virus bo‘lakchalarining ikkala komponentiga (ingibirovat) ta’sir qiluvchi reagentlar kiradi. Ularga organik erituvchilar, azot kislotasi, formaldegid, gidroksilamin ba’zi Fermentlar organik kislotalardan mochevina, og‘ir metall tuzlari, tapinlar kiradi. Viruslarning latent holati. Viruslar orasida latentlik (simptomsiz) holat Uchraydi, bunda o‘simlikda virus mavjudligi hech qanday belgi ( simptom) Bermaydi. O‘simlikda viruslarning latentlik (belgisiz) holati ko‘p tarqalgan. Latentlik holatining muddati yoki davomiyligi har xil viruslarda turlicha o‘tadi, bu Muddat ekin ekilgan joyining atrof muhitiga va issiqlik haroratiga bog‘liq. Bu Hollarda ba’zan virus kasalligi belgilarining (maskirovkasi) ko‘rinmasligi kuzatiladi. (Rodigin). Viruslarning quritilgan holatda saqlanishi. Ko‘p viruslar quritilgan holda saqlanadi. Ammo ularning hammasi ham Tirik o‘simlikdan tashqarida yashash, chidamlilik xususiyatiga ega emas. Bunga Misol: tamaki mozaika virusi quruq tamakida 30 yil va undan oshiqroq saqlanib, Bodring virusi esa quritilgan barglarda bir kecha kungina saqlanadi xalos. Pomidordagi bronzasimon virus esa uy haroratida 4-10 soatdan keyin Inaktivatsiyaga uchraydi. (Rodigin) Viruslarning saqlanishi. Organik ozuqaga muhtoj bo‘lgan viruslar, faqat, tirik o‘simliklarda, virus Tashuvchi hashorat organimizmida saqlanib qolish xususiyatiga ega. Vegetativ ko‘payuvchi o‘simliklarda viruslar tuganaklarida, ildizmevasida, Piyozboshilarida saqlanib qoladi. Tuganaklarda asosan kartoshka hosilini zararlovchi viruslar, lavlagi ildiz Mevasida mozaika sarg‘ayish kasalligini keltirib chiqaruvchi viruslar qishlab qoladi. Tuproqda o‘simlik qoldiqlarida qishlovchi viruslar eng chidamli mozaika Guruhidagi viruslar bo‘lib, ular tamakining mozaika virusi (VTM), bodring virusi 2 Va boshqalardir. Mozaika viruslarining asosiy qismi urug‘lik materiallarda saqlanib qoladi, Bular bodring virusi no‘xot mozaika virusi, loviya mozaika virusi, danakli meva Daraxtlarining xalqali viruslaridir. (Vlasov ,1982 Dementeva) Viruslar zararlash xususiyatiga qarab 2 xil bo‘ladi. Ayrimlari faqat bir xil Turdagi o‘simliklarni zararlaydi – Cucumus virus 2 (bodringning ko‘k mozaika Virusi) faqat bodring o‘simligini, ba’zan qovoqdoshlar oilasiga mansub ekinlarni Zararlaydi. Cucumus virus 1 – virusi esa qovoqdoshlar bilan bir qatorda boshqa botanik Oilalarga mansub grechixa, shpinat, pomidor o‘simliklarni zararlaydi. (Suxov). Viruslarning ko‘payishi Virus bo‘lakchalari to‘qima tuzilishiga ega bo‘lmay, ularning Ko‘pchiligi fermentsiz bo‘ladi. Shu sababli ularning ko‘payish usullari ham Boshqachadir. Virus bo‘lakchalar o‘simlik xujayralariga tushganda oqsil va nuklein Kislotalariga bo‘linadi. Virusni har xil zararlanishdan himoya qiluvchi oqsil endi Unga keragi bo‘lmay qoladi.Virusning nuklein kislotalari esa o‘simlik xujayrasidagi Nuklein kislotalar faoliyatini to‘xtatib qo‘yib, xujayrada modda almanishini o‘z Qo‘liga oladi. Tirik xujayra esa endi faqat virus uchun zarur bo‘lgan fermentlar Ishlab chiqaradi. Bu fermentlar xujayrada mavjud oqsili va nuklein kislotalaridan Yangi virus bo‘lakchalari paydo qiladi. Xujayrada bunday zarrachalar soni bir necha Mln.gacha yetadi. Shunda xujayra qattiq xolsizlanib, virusning ko‘payish fazasi To‘xtab, tinchlik davrini o‘tovchi fazasi boshlanadi. Viruslarning reproduksiyasi Molekular biologiyaning rivojlanishi ko‘p jihatdan viruslarning qayta Tiklanish mexanizmini bilib olishni aniqladi. Keyingi yillarda o‘simlik viruslarini protoplazmada, kallus, xujayralarda Alohida o‘stirilgan in vitro barg xujayrasida, virus tashuvchilarda va xujayrasiz oqsil Sintez qilish sistemasi RNK ni uzaytirishda kultivirovat qilish Viruslarning…ko‘payishini aniqlashda yangi yo‘nalishlarni ochadi. Bu o‘rinda nuklein kislotalarning, genlar va xromosomalarning o‘z-o‘zidan Paydo bo‘lishi nigizida DNK va RNK sintezi yetadi deb tushuniladi. Yangitdan sintezlangan nuklein kislotalar virus oqsillaridan yangi virus Zarrachalari yaraladi bu o‘z-o‘zini yaratish» dir. Foydalanilgan adabiyotlar. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya Po borbe s nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974 Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx Kultur.Leningrad. 1973 3..I.V.Panarin –Zaщita zlakovыx kultur ot virusnыx bolezney. Moskva ,1985. 4.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987.. .5. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney Kartofelya. Moskva. 1977. 6. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 2-mavzu: G‘o‘za va G‘alla ekinlarini virusli Kasalliklari va qarshi Kurash choralari. O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV. SH.M. Reja;
1.G‘o‘za bargining bujmayishi. 2.G‘o‘za barg shaklining o‘zgarishi (kurchavost) 3.Kuzgi bug‘doy mozaikasi. 4.Kuzgi bug‘doy mozaikasi. 5.Bug‘doyning chiziqchali mozaikasi. 6.Arpaning tasmacha (chiziqcha) shaklli mozaikasi. 7.Makkajo‘xori mozaikasi, makkajo‘xorining Pastbo‘ylilik mozaikasi va jo‘xorining qizil chiziqchali Kasalligi. G‘o‘za bargining bujmayishi. Ushbu kasallik faqat MDH mamlakatlarida uchraydi. Kasallik birinchi marta 1934 Yilda Ozarbayjonda keyinchalik Turkmaniston, Tojikiston va Armeniyada aniqlangan. Kasallikni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, uning zarari g‘o‘zani shonasini guli va Ko‘sagini keskin kamayishi hatto 50 % gacha kamayishiga olib keladi. Kasallik erta paydo Bo‘lsa g‘o‘zaning generativ a’zolari umuman hosil bo‘lmaydi va o‘simlik o‘sishdan orqada Qolib pakana bo‘lib qoladi. Shu bilan birgalikda tola va chigit sifati yomonlashadi (tola Uzunligi qisqaradi, uning sifati pasayadi, chigit yengil bo‘lib qoladi va unib chiqish energiyasi Pasayadi). Zararlangan ingichka tolali g‘o‘za navlari o‘sishdan orqada qoladi, poya qisman Egiladi va poya bug‘in oralig‘i qisqaradi. Zararlanishning asosiy belgilaridan biri g‘o‘za o‘suv Nuqtasining rivojlanmasligi va uning o‘rnida bir qancha yosh barglarning paydo bo‘lishidir bu Barglar boshqa barglardan kichkinaligi bilan ajralib turadi. Zararlangan barg va gul kosa Barglari barg tomiri tomonga qarab egiladi va barg truba shakliga kiradi. Natijada barg rangi O‘zgarib och-yashil tusga kiradi. Kasallik belgisi asosan g‘o‘zaning shonalash davrida va Yig‘im – terim oldidan paydo bo‘ladi (2-rasm). Kasallikka tashxis qo‘yish usuli sifatida kimyoviy usul qo‘llaniladi bunda o‘simlik Sharbati rangi o‘zgarishi bilan uning xarakterli belgilari aniqlanadi. G‘o‘za bargini bujmayishi kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu virusning Morfologik belgilari o‘rganilmagan. Tadqiqotlarni ko‘rsatishiga o‘simlik inokulyatsiya qilinganda virus yuqmaydi, Faqatgina virus o‘simlik bitlari orqali tarqaladi. Bu bitlarga shaftoli biti, akatsiya biti, g‘o‘za Bitlari kiradi. Virusning rivojlanishini eng past davri xashoratlarda 10 soatni, o‘simlikda esa 1-2 oyni tashkil etadi. Virus zararlangan o‘simlikdan tashqari urug‘ orqali ham tarqaladi. Shuning bilan birgalikda begona o‘tlardan surepkada ham saqlanadi. Zararlangan o‘simlik Qoldiqlarida va tuproqda virus saqlanmaydi. Hozirgi kunda bizning respublikamizda g‘o‘za bargining bujmayishiga qarshi olib Borilgan tadbirlar yaxshi natijalar bergan, buning birgina misoli qilib kasallikka chidamli G‘o‘za navlarini yaratilganligidir. Bundan tashqari yuqori agrotexnik tadbirlarni amalga Oshirilishi, begona o‘tlarni yo‘q qilinishi va o‘simlik bitlariga qarshi olib borilayotgan Kurash choralari yaxshi samara bermoqda. G‘o‘za barg shaklining o‘zgarishi (kurchavost) Ushbu kasallik tufayli Sudan va Nigeriya davlatlarida g‘o‘za hosilini 20 % gacha miqdori Yo‘qotilgan. Kasallik natijasida ko‘sak soni keskin pasayib ketadi. Kasallik bilan kuchli zararlangan o‘simlikni barg plastinkalari va meva o‘simtalari Bujmayadi, buning natijasida asosiy poya yaxshi rivojlanmaydi ya’ni uning bug‘in oralig‘i Qisqarib ketadi va bir xillikni hosil qilmaydi. G‘o‘za navlariga qarab kasallik belgilari farqlanadi. Masalan, g‘o‘zaning Gossypium barbadense avlodi turida kasallik natijasida barg Tomirlari ingichkalashadi va yangidan yosh kichik bujmaygan barglar rivojlanadi, ularning chetlari Pastga yoki yuqoriga qarab bujmayadi. Gossypium hirsutum avlodiga mansub g‘o‘za navlarida kasallik mozaika belgisi Ko‘rinishida rivojlanadi. Kasallikning dastlabki belgilari barg tomirlarini och tusga kirishi bilan Boshlanadi, keyinchalik barg plastinkasi yoppasiga olachipor rangga kiradi. Dog‘larni rangi och- Yashil rangdan och-sariq ranggacha rivojlanib oq tusga kiradi. Bargning ustki qismida shishlar Paydo bo‘ladi. Poya bo‘g‘in oralig‘ining qisqarishi natijasida o‘simlik pakana bo‘lib qoladi. Infeksiya manbai bo‘lib kasallangan g‘o‘za ildizi va zararlangan ko‘p yillik begona o‘tlar Hisoblanadi. Qarshi kurash choralari. Ushbu kasallikni bartaraf qilishning asosiy yo‘llaridan biri Kasallikka chidamli navlarni yaratish va ularni ekish. G‘o‘zani o‘z vaqtida ekish va kasallikni Tarqatuvchi hashorotlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash yuqori samara beradi. Kuzgi bug‘doy mozaikasi. Ushbu kasallik birinchi bo‘lib Rossiyaning Voronej viloyatida topilgan va O‘rganilgan, keyinchalik Moskva va Quybishev viloyatlarida, Krasnadar O‘lkasida va Markaziy Osiyoda aniqlangan va o‘rganilgan. Kasallikni xarakterli belgisi barglarni mozaika rangiga ya’ni och-yashil Rangga kirishi va barg tomirlari bo‘ylab sariq chiziq hosil bo‘lishidir. Kasallangan bug‘doy qishlab chiqsa yoppasiga boshoqlash davrida o‘simlik Razetka ko‘rinishga ya’ni asosiy poya ikkiga bo‘linib qoladi. Ko‘pchilik O‘simliklar umuman boshoq hosil qilmaydi. Kuzgi bug‘doy kasalligining asosiy Belgisi mozaika va o‘simlikni o‘sishdan orqada qolishdir. Ushbu virusli kasallik Bilan bug‘doydan tashqari arpa, suli, tariq zararlanadi. Hozirgi vaqtda kasallikni iqtisodiy zarari kamaytirilgan buning sababi Agrotexnik kurash choralarini yaxshi amalga oshirilganligidir. Kuzgi bug‘doyning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus-viroinlari Batsilla shaklida bo‘lib uzunligi 260 + 20 nm, eni 60 + 5 nm bo‘ladi. Virusning batsilla shaklidagi qismlari kasallikni tashuvchi sikadka hashorotidan Ham topilgan. Virusga tashxiz qo‘yish usullaridan asosan elektron-mikroskopik usuli Hisoblanadi. Ushbu kasallik bilan begona o‘tlardan Setaria glauca va S. Veridislar ham zararlanadi. Kasallik asosan sikadka hashoroti va uni tuxumi orqali tarqaladi. Infeksiya asosan kuzgi bug‘doyda saqlanib qishlab chiqadi. Kurash choralari. Bug‘doyni o‘z vaqtida ekish (muddatdan oldin Ekmaslik), urug‘lik bug‘doyni miqdoriga qat’iy e’tibor qilish, begona o‘tlarni Yo‘q qilish, bug‘doyni kuzgi bug‘doy va kuzgi ekinlardan uzoqda ekish, o‘suv Davrida sikadka xashorotiga qarshi kurashish. Muddatdan oldin ekish kasallikni Kuchli tarqalishiga olib keladi, bu esa kasallikni tarqatuvchi xashorotlarni Rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Arpaning sariq pastbo‘yliligi. Ushbu kasallik ko‘pgina mamlakatlarga tarqalgan Shuningdek, Ukraina, Shimoliy Kavkaz va Baltika bo‘yi mamlakatlarida ham tarqalgan. Kasallikning xarakterli belgisi bo‘lib asosan arpa bargining uchki qismini oltinsimon sariq Rangga kirishi hisoblanadi. Zararlangan o‘simlik egilib qoladi va uning pastbo‘yli bo‘lishi Kuchayadi. Arpadan tashqari virus bilan suli, sholi, bug‘doy, makkajo‘xori va boshqa Madaniy va yovvoyi o‘simliklar zararlanadi. Virusning kriptogrammasi quyidagichadir; R /1 : 2/* : S/s : S /Ap. Arpaning sariq pastbo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus kartoshka bargini Bujmaytiruvchi viruslar guruhiga kiradi. Virionlari izometrikdir. Virus qismlarining O‘lchami 25 nm ga tengdir. Virusga tashxiz qo‘yish usullari bo‘lib indikatorli va elektron- Mikroskopik usul hisoblanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusni tarqatuvchi va tashuvchi bo‘lib o‘simlik bitlari hisoblanadi (3-rasm). Kurash choralari: kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash choralari bilan bir xil. Bug‘doyning chiziqchali mozaikasi. Kasallik AQSh, Kanada, Yevropaning Bir qancha davlatlarida, Shimoliy Kavkazda, Ukrainada, Moldaviyada va Markaziy Osiyoda tarqalgan. Bug‘doy virus bilan zararlanganda o‘simlikda kuchsiz och yashil chiziqlar hosil Bo‘ladi, ushbu chiziqlar asosan barg tomirlarida yaqqol ko‘rinadi. Kasallik rivojlana borgan Sari o‘simlik sarg‘aya boshlaydi, o‘sishdan orqada qoladi va zararlangan barg qismlari Qurib qoladi. Kasallangan o‘simlik boshoqlarida qisman don hosil bo‘ladi yoki umuman Bo‘lmaydi. Bug‘doyning chiziqchali mozaika virusi kriptogrammasi; (BChMV) : R/1 :2.8 /* : Ye/Ye : S/E : S/Ac. Virus virionlarining hajmi 700 nm atrofida . Virusga tashxiz qo‘yish usullari bo‘lib elektro mikroskopik va serologik usul hisoblanadi. Ushbu virusli kasallikni tashuvchilar bo‘lib o‘simlik kanalaridan Aceria avlodiga Kiruvchilar hisoblanadi. Kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa, suli va boshqa begona o‘tlar ham zararlanadi. Kurash choralari: Kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash choralari bilan bir xil. Arpaning tasmacha (chiziqcha) shaklli mozaikasi. Kasallikni tayoqcha shaklli, O‘lchami 125-150x30 nm keladigan virus (Barley stripe mosaic virus) qo‘zg‘atadi. Kasallik MDHda Latviya, Ukraina, Moldova, Shimoliy Kavkaz va Rossiyaning Noqoratuproq Zonasida qayd etilgan. Zararlangan o‘simliklarning barglarida parallel joylashgan och-yashil yoki sariq Tasmachalar hamda to‘q-qo‘ng‘ir tusli, to‘g‘ri yoki ba’zan «v» shaklli nekrotik chiziqchalar Hosil bo‘ladi. Kasallik belgilari arpa navi va virus shtammiga bog‘liq holda o‘zgaruvchan Bo‘ladi. Erta va kuchli zararlangan o‘simliklar o‘sishdan orqada qoladi va xunuk shaklli Boshoqlar hosil qiladi. Zararlanadigan o‘simliklar. Virus bilan, arpadan tashqari, bug‘doy va shakar Makkajo‘xori (ba’zan qiltiqsiz yaltirbosh ham) zararlanadi. Ularning barglarida och-yashil Yoki oqish tasmachalar hosil bo‘ladi, ba’zan barglar butunlay oqaradi. Virusning tashuvchisi Aniqlanmagan. Patogen zararlangan o‘simliklardan olingan urug‘lik don orqali tarqaladi. Zararlangan arpa donida virus hayotchanligini 10 yilgacha saqlashi mumkin. O‘simliklar Qancha erta zararlansa, virusning hosilga zarari ham shunchalik katta (3-jadvalga qarang). Makkajo‘xori mozaikasi, makkajo‘xorining pastbo‘ylilik mozaikasi va Jo‘xorining qizil chiziqchali kasalligi. Ushbu yuqorida qayd etilgan kasalliklarni barchasini bitta fitopatogen virus Qo‘zg‘atadi. AQShda ushbu kasallikni makkajo‘xorining pastbo‘yliligi deb Yevropada esa Oddiy mozaika deb nomlanadi. Makkajo‘xorida ushbu kasallik mozaika ko‘rnishida bo‘lib kuchsiz yoki kuchli Rivojlanishi mumkin. Zararlangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi. Kasallik o‘simlikning Generativ a’zolarini rivojlanishiga ta’sir etadi ya’ni makkajo‘xori supurgisi deformatsiyaga Uchraydi va sutasi yaxshi rivojlanmaydi. Zararlangan jo‘xorida esa och yashil dog‘lanish va Chiziqchalar paydo bo‘ladi vaqt o‘tishi bilan esa och yashil dog‘lar sarg‘ish va qizg‘ish botiq Dog‘lar ko‘rinishiga kiradi. Makkajo‘xorining pastbo‘ylilik mozaikasi yoki jo‘xorining qizil chiziqchalik Kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus potiviruslar guruhiga kiradi. Uning kriptogrammasi : */* : */* : Ye/Ye : S/Ar. Yuqorida ko‘rsatilgan virus shakar o‘simligi (stiviya) virusiga yaqin va uning shtammi Hisoblanadi Makkajo‘xorining past bo‘ylilik va jo‘xorining qizil chiziqchali Kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusning ipsimon qismlarining xajmi 670….. 780 nm. Ni tashkil etadi. Virus mexanik usulda ya’ni uning Sharbati orqali oson yuqadi. Virusning rivojlanishi uchun 50-55 *C Harorat kerak bo‘ladi. Virusga tashxis qo‘yish usullaridan asosan Elektro – mikroskopik va serologik usul hisoblanadi. Virusni Tashuvchisi asosan o‘simlik bitlaridir. Virusni rivojlanishi uchun Qulay o‘simlik bu g‘umay o‘simligidir, unda rivojlangan virusni O‘simlik bitlari boshqa o‘simliklarga yuqtiradi. Kurash choralari: Kasallikka chidamli navlarni ekish begona O‘tlarni ya’ni asosan g‘umayni yo‘q qilish va o‘simlik bitlariga qarshi Kurashish. 2 – Mavzu. Fitopatogen viruslarni o‘rganish tarixi XIX asrning oxirida fitopatologlarning ob’ekti sifatida patogenlarning yangi Guruhi – viruslar yuzaga chiqdi. Viruslar inson, hayvon va o‘simliklarda kasallik Qo‘zg‘atuvchi juda mayda (submikroskopik – yorug‘lik mikroskoplarida Ko‘rinmaydigan) organizmlardir. Ular hujayra tuzilishiga ega emas, sun’iy ozuqa Muhitlarida o‘smaydi va faqat xo‘jayin organizmning tirik hujayralari ichida hayot Kechiradi. Viruslarning o‘simliklar kasalliklari paydo bo‘lishidagi roli aniqlanishi Fitopatologiyaning yana bir – fitovirusologiya yo‘nalishiga asos yaratdi. 1886 yilda gollandiyalik olim A. Mayer (Adolph Mayer) mozaika bilan Zararlangan tamaki bargidan olingan shira sog‘lom o‘simlikka kiritilganda unda ham Mozaika rivojlanishini aniqladi. Kasal o‘simlikda va undan olingan shirada Zamburug‘lar mavjud bo‘lmagani sababli, A.Mayer kasallikni bakteriya qo‘zg‘atadi, Deb xulosa qildi. 1892 yilda rus tadqiqotchisi D.I. Ivanovskiy (1864-1920) zararlangan tamaki Bargi shirasidagi tamaki mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi organizm bakterial Filtrdan o‘ta olishini, demak, qo‘zg‘atuvchi bakteriya emasligini isbotladi. Ammo D.I. Ivanovskiy tamaki mozaikasini birorta bakteriyaning toksini yoki juda mayda, Bakterial filtrdan ham o‘ta oladigan bakteriya qo‘zg‘atishi mumkin, degan xulosaga Keldi. 1898 yilda yilda M.U.Beyerink (Martinus Willem Beijerink) (1851-1931) D.I.Ivanovskiy tajribalaridan ba’zilarni takrorladi va tamaki mozaikasini Mikroorganizm emas, balki “infeksion tirik suyuqlik” qo‘zg‘atadi va bu Suyuqlikning nomi “virus” deb xulosa qildi. Ammo yana taxminan 40 yil davomida (1935 yilgacha) hech bir olimda viruslarning tabiati, tuzilishi, kattaligi, shakli, Kimyoviy xususiyatlari va ko‘payish usullari haqida g‘oya paydo bo‘lmadi. Bu vaqt Davomida qo‘zg‘atuvchilari virus hisoblangan bir qancha o‘simlik kasalliklari (jumladan, bodring, pomidor, loviya, kartoshka, mevali va rezavor mevali Daraxtlarning belgilari tamaki mozaikasinikiga o‘xshash bo‘lgan kasalliklari) bayon Qilindi, ammo ularning qo‘zg‘atuvchilarini aniqlay olishmadi, chunki viruslarning Tabiati bu davr davomida noma’lumligicha qoldi. Buning sababi – viruslarni Odatdagi mikrobiologik usullar yordamida tadqiq qilib bo‘lmasligi, jumladan, juda Mayda bo‘lgani uchun ularni oddiy yorug‘lik mikroskoplarida ko‘rib, tekshirish Hamda sun’iy ozuqa muhitlarida o‘stirish mumkin emasligi edi. Viruslarni tadqiq qilish uchun an’anaviy mikrobiologik metodlarni emas, Balki yangi metodlarni qo‘llash lozim edi. Bu yo‘nalishda keyingi muvaffaqiyatga Amerikalik bioximik va virusolog U.M.Stenli (Wendell Meredith Stanley) (1904- 1971) erishdi. U 1935 yilda tamaki mozaikasi virusi (TMV) bilan zararlangan Tamaki barglaridan olingan shiraga ammoniy sulfat qo‘shib, cho‘kmada kristall Shaklli oqsilni ajratdi. Bu oqsilli cho‘kmani tamaki barglariga ishqalaganda TMV Kasalligining xarakterli belgilari paydo bo‘ldi. U.Stenli TMV kasalligini ushbu oqsil Qo‘zg‘atadi, deb xulosa qildi. Ammo keyinchalik bu xulosa noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi. 1936 yilda ingliz olimlari F.Bouden va boshqalar ushbu kristallar tarkibida Oqsildan tashqari, ribonuklein kislotasi (RNK) ning past konsentratsiyalari ham Mavjudligini isbotlashdi. TMV ning zarrachalarini birinchi marta elektron mikroskopda 1939 yilda Kosh va b. (Kausche et al.) ko‘rishdi. Nihoyat, 1956 yilda Gerrer (Gierrer) va Shramm (Schramm) TMV shirasidan Olingan kristalldan oqsilni ajratib olishdi hamda butun genetik ma’lumot qolgan RNK tarkibida ekanligini va bu RNK bilan tamaki barglarini sun’iy zararlaganda Virus to‘la reproduksiya qilinishi mumkinligini ko‘rsatib berishdi. U. Stenli, F. Bouden, Gerrer, Shramm va boshqalarning tadqiqotlari viruslarning xususiyatlarini Keng miqyosda o‘rganishga yo‘l ochib berdi. Ko‘p boshqa viruslar kristall shaklida Ajratib olindi va ularning kimyoviy tarkibi aniqlandi. Keyinchalik fitopatogen Viruslarning aksariyatining nuklein kislotalari bir-ipli RNK, ba’zilariniki ikki-ipli RNK, boshqalariniki esa bir yoki ikki-ipli DNK ekanligi isbotlandi. Fitovirusologiya fanining rivojlanishiga rus olimlaridan A.A. Yachevskiy, V.L. Ro‘jkov, M.S. Dunin, A.M. Vovk, S.N. Moskoves, I.K. Atabekov, Yu.I. Vlasovlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Oxirgi yillarda kasalliklarni oldindan aytish uchun matematik modellar, ob- Havo ta’sirida ham kasallik qo‘zg‘atuvchilarni aytish mumkin. Bundan tashqari, Ko‘pgina iqtisodiy va matematik tadqiqot usullari o‘simliklarni himoya qilish Samaradorligini baholashda ishlatiladi (Vlasov Yu,1982, Dementeva, Dyakov,1984). O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilish, yuqori samaradorlikka Erishish uchun, kasal o‘simlikda kechayotgan jarayonni chuqur o‘rganish Ahamiyatini, kasallik qo‘zg‘atuvchilarning biologik ahamiyatini, atrof – muhitning Ta’siri, infeksiyaning tarqalishi va manbaalarini bilish kerak. O‘zbekiston respublikasida o‘simliklarni virus va mikoplazmalar keltiradigan Kasalliklarni o‘rganishda S.A.Asqarova, A.G.Xolmurodov, N.G.Zaprametov, M.A.Karimov, A.Vaxobov, S.M.Xodjibaeva, M.E.Mavlyaniy va J. Yuldashovlar Hissasi kattadir. S.A.Asqarova 1965 yil Botanika institutida, virusologiya va bakteriologiya Laboratoriyasini tashkil etgan. Mikrobiologiya institutida, mutaxassislar molekular Sharoitda fitopatogenlarning biologik, fiziologik, biokimyoviy guruhlarini O‘rganmoqdalar. Hozirgi vaqtda respublikamizda ushbu yo‘nalish bo‘yicha yetarli Mutaxassislar tayyorlangan bo‘lib, O‘zbekiston sharoitida o‘simlik kasalliklarini Himoya qilishda katta hissa qo‘shmoqdalar. Fitopatogen viruslarning tuzilishi, o‘lchamlari, ko‘payishi va tarqalishi Fitopatogen zamburug‘lar kabi viruslar ham o‘simlik kasalliklarining muhim Qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi. Ular o‘simliklarda keng tarqalgan va o‘ta zararli Kasalliklar (virozlar) ni qo‘zg‘atadi. Keyingi o‘n yilliklarda aniqlangan fitopatogen Viruslarning soni keskin ko‘paydi. Hozir viruslar bilan zararlanmaydigan bironta Ham madaniy o‘simlik turi yo‘q. Viruslar bilan zararlangan ekin maydonlari Kengaymoqda va hosil yo‘qotilishi oshmoqda. Shakli hamda virus zarrasining molekular qurilishi haqida ko‘pgina ma’lumotlar Berdi. Viruslarning kattaligini o‘lchash uchun har xil usullardan Foydalaniladi. Ulardan biri viruslarni teshiklarining kattaligi, avvaldan ma’lum Kallodiy pardalari orqali o‘tkazish yo‘li bilan aniqlash bo‘lsa, ikkinchisn — yuqori Tezlik bilai (bir minutda 30-60 ming marta ) aylanuvchi sentrifugalarda, virus Zarralarini cho‘ktirish yo‘li bilan aniqlashdir. Bir necha ming marta katta qilib Ko‘rsatish qobiliyatiga ega, zlektron mikroskopning kashf etilishi, virus Zarrasining kattaligi, formasi va nozik qismlarini ko‘rish va virus zarrasining Tashkil topishi haqida malumot olish imkonini beradi (1 -jadval).
Jadval Bakteriya, rikketsiy, virus va oqsil molekulasining solishtirma kattaliklari Mikroorganzmlar Eni x bo‘yi yoki diametri (mkm)
Bakteriya 750 Rikketsiy 475 Uchuq virusi 150 Gripp 115 Bakteriofag T2 60 x80 Bakteriofag T3 45 Tamaki mozaika virusi 18x300 Yashur 20 Gemoglobin molekulasi 3x15 Viruslarniig kimyoviy tuzilishini o‘rganish ularning asosan nuklein kislota, Oqsil va kul elementlaridan tashkil topganligini ko‘rsatdi. Bu uch qism hamma Viruslarga ham xos bo‘lib, lipidlar va uglevodlar esa faqat murakkab viruslar Tarkibida uchraydi. Oqsil, nuklein kislota va kul elementlaridan tashkil topgan viruslar oddiy va Minimal viruslar deb ataladi. Ularga o‘simlik viruslari hamda ba’zi bir hayvon va Hasharot viruslari kiradi. Ammo kimyoviy jihatdan oddiy viruslarga yaqin Bo‘lgan bakteriofaglarning tuzilishi juda murakkabdir. Tarkibida yuqorida aytilgan uch qismdan tashqari lipid va uglevodlar Uchraydigan viruslar murakkab viruslar deyiladi. Bu guruhga kiruvchi ko‘pgina Viruslar odam va hayvonlarda kasallik tug‘diradi. Agar viruslar murakkabliligiga qarab, bir qatorga joylashtirilsa, ular jonsiz Organik materiya bilan jonli bir hujayrali organizmlar orasidagi bo‘sh joyni Egallaydi. Bu qatorda, oddiy va murakkab viruslar bilan birga, xlomidozoolar ham Turadi. Xlomidozoolarda, xuddi hujayrali organizmlardagi kabi, nuklein Kislotaning ikkala tipi uchraydi, bu guruhning eng oxirida rikketsiy turadi. Rikketsiylar viruslar bilan bakteriyalar orasida turuvchi organizmlardir. Ular Sintetik apparatlariniig yo‘qligi va hujayrada parazitlik qilishi bilan viruslarga Yaqin bo‘lsada, morfologiyasi, ko‘payishi, kimyoviy tuzilishining murakkabligi Bilai bakteriyalarga yaqin turadi. Viruslar tabiatda, hujayradan tashqari (“virion”) va hujayra ichida (“vegetativ” virus formasida) uchraydi. Viruslarning murakkabligi va xususiyatlariga ko‘ra, olimlar (Atabekov, 1970) ularni shartli ravishda bir necha guruxlarga bo‘ladi. 1.Tayoqchasimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslar to‘g‘ri, Bukilmaydigai, mo‘rt, silindir formasida o‘lib, ular tamaki chiporlanish kasalligi Viruslari guruhi deyiladi. Bu guruhga uzunligi 130-300 millimikron eni 20 Millimikronga yaqin viruslar kiradi. 2.Ipsimon viruslar. Ipsimon viruslarniig zarrachalari oson Bukuluvchan, elastiq va bir biri bilan matashishi xususiyatiga ega bo‘ladi. Ipsimon viruslarniig eni 10 millimikron atrofida bo‘lib, uzunligi 1 mikronga Yetishi mumkin. Viruslarning ipsimon formasi faqat o‘simlik virusiga xos deb hisoblanar Edi. Ammo keyingi vaqtlarda DNK va RNK tutuvchi bakteriofag viruslarining ham Ipsimon formalari topildi. 3.Sharsimon viruslar. Bu guruhga juda ko‘p xayvoi, o‘simlik, Hasharot, zamburug‘, suv o‘tlari va bakteriofag viruslar kiradi. Sharsimon virus Zarralari ko‘p qirralari steroidga o‘xshaydi. Bu xil virus zarralarining diametri 20 millimikrondan 130 millimikrongacha yetishi mumkin. Bu guruxga Bakteriya, o‘simlik, hayvon va odamlarda kasallik tug‘diruvchi viruslar kiradi, 4. Tuxumsimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslardan beda Chiporlanish virusini (20 x 60 mmk) ko‘rsatish mumkin. 5. Murakkab viruslar. Bu guruhga biologiyasi va morfologiyasi juda xilma Xil, yuqorida keltirilgan viruslardan o‘zining murakkab tuzilishi bilan viruslar Kiradi. Miksoviruslar (gripp, OITS virusi, qushlar o‘lati virusi va boshqalar) shu Guruhga kirib, ancha katta (100-250 millimikron) va kompleks struktura hosil Qiladi. Miksoviruslarga xos xususiyatlardan biri polimorfizm va virus zarrachasi Ichida spiral strukturasiga ega nukleoprotoid ipining borligidir. Kolbasimon viruslar xam murakkab viruslar guruhiga kirib, virus zarrasida Ikki morfologik qism – bosh va dum qismi borligi bilan xarakterlanadi. Bu Guruhga ko‘pgina bakteriya, aktinomitset, chechak va ba’zi hayvon viruslari Kiradi. Virus zarrachalarining o‘ziga xos tuzilishi uning asosiy funksiyasi – o‘ziga O‘xshash zarrachalarni xosil qilish vazifasini bajarish imkoniyatini beradi. Nuklein Kislotasi virusining genetik funksiyasini bajarsa, oqsil qismi nuklein kislotani Tashqi muhitdan to‘la muhofaza qilib, virus zarrasining avtonomligini Ta’minlaydi va uning turg‘unlignni oshiradi. Viruslarning kimyoviy tarkibi oqsil va nuklein kislotalaridan – Nukleoproteidlardan – iborat. Nuklein kislotasi dumaloq shaklli viruslar tarkibining 15-45 foizi, tayoqchasimon viruslarning taxminan 5 foizi va batsilla shaklli Viruslarning taxminan 1 foizini tashkil qiladi, ularning qolgan qismlari oqsildan Iborat; masalan, kartoshka X-virusining zarrachalari tarkibida 5-6% RNK va 94 95% oqsil mavjud. Lekin aynan RNK infeksiya tashuvchi va irsiy belgilarni Aniqlovchi agent bo‘lib, oqsil faqat ushbu nuklein kislotasini (virus hujayradan Tashqarida bo‘lganida) himoyalovchi qobiq vazifasini bajaradi. Yetuk viruslarning Nukleoproteid zarrachalari virion deb ataladi. Mollikyutlar (500 mln dalton) va Bakteriyalar (1 500 mln dalton) bilan solishtirganda, viruslar nuklein kislotalarining Og‘irligi kam: virus zarrachalari nukleoproteinlarining og‘irligi 4,6-7,3 mln dalton Orasida, sof nuklein kislotalariniki esa 1-3 mln (ba’zilariniki esa 6-16 mln) dalton. Viruslarning ko‘pchiligi RNK ga va faqat ba’zilari DNK ga ega (boshqa guruhlarga Mansub bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilari hujayralarida har ikki xil nuklein Kislotalari mavjud). Viruslarning ko‘payishi. Viruslarning nuklein kislotalari o‘sish va Bo‘linib ko‘payishga qodir emas. Ular faqat o‘simlik hujayralarini nuklein kislotalari Bilan zararlaganda, o‘simlikning ribosomalaridan foydalanib ko‘payadi; bu absolyut Parazitizm hisoblanadi. Fitopatogen viruslarning ko‘pchiligida infeksion agent Funksiyasini RNK (juda kam hollarda DNK) bajaradi, ular oqsildan tashkil topgan Qobiqqa ega. Hujayraga kirgan virusning oqsil va nuklein kislotasi ajralib ketadi. Nuklein kislotasi hujayraning irsiy apparatiga qo‘shilib, u virusning yangi nuklein Kislotalari va oqsil qobiqlari sintez qilinishini ta’minlaydi; ulardan esa hujayra ichida Yangi virionlar yig‘iladi. Yangi virionlar o‘tkazuvchi sistema (floema va ksilema) Orqali o‘simlikning barcha qismlariga tarqaladi (1-rasm). Virionlar (ularning nuklein kislotalari) ko‘payishi replikatsiya deb Ataladi. Replikatsiya paytida irsiy o‘zgargan shakllar – virus shtammlari hosil Bo‘ladi. Bu jarayon tufayli oldin viruslar bilan zararlanmaydigan ekin navlari Chidamliligini yo‘qotadi. Fitopatogen viruslarning ko‘p shtammlari aniqlangan, Masalan VTM ning har xil o‘simlik turlari va navlarini zararlash qobiliyati, kasallik Belgilari, fizik va kimyoviy xususiyatlari bo‘yicha farqlanuvchi 200 tadan ko‘proq Shtammi mavjud. Viruslarning atrof-muhit faktorlari ta’siriga chidamliligi har xil va bu Belgidan foydalanib ularning turlarini aniqlash mumkin. Viruslar in vitro ikki Guruhga: turg‘unlar va bardoshsizlarga bo‘linadi. Turg‘un viruslar yuqori harorat, Muhit nordonligi va boshqa faktorlar ta’sirida halok bo‘lmaydi. Misol uchun VTM 80-90oS da isitishga 10 min davomida chidaydi, o‘simlikdan siqib olingan suvida (shirasida) 50 yildan uzoq saqlanadi, hatto quruq tamaki mahsulotida va sigaretalar Ustida o‘simliklarni zararlash xususiyatini yo‘qotmaydi. Ammo viruslarning Ko‘pchiligi bunday sharoitlarga chidamsiz va ular bardoshsiz viruslar hisoblanadi. Masalan pomidor olachipor so‘lishi (bronza tusini olishi) ni qo‘zg‘atuvchi virus uy Haroratida 4-10 soat orasida inaktivatsiyalanadi (1-jadval). 3-mavzu: Dukkakli don Ekinlarining virusli Kasalliklari va ularga Qarshi kurash choralari. O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV. SH. : 1.Soya mozaikasi. 2.No‘xotning oddiy mozaikasi. 3.Loviyaning oddiy mozaikasi. 4.Beda mozaikasi. SOYА MOZAIKASI Ushbu kasallik jahonning soya yetishtiradigan barcha davlatlarida keng tarqalgan. Kasallikning zarari hosilni kamayishi, soya doni sifatini buzilishi va uning tarkibidagi yog‘ va Oqsil miqdorini kamayishi bilan ifodalanadi. Soyaning mozaika kasalligi tufayli hosildorlik 20- 26 % ga pasayar ekan. Kasallikning asosiy belgisi barglarni olachipor rangga kirishi, barglarni bujmayishi va Ularda shishlarni hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Kasallik ta’sirida o‘simlik o‘sishdan Orqada qoladi. Soyaning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu virus potiviruslar guruhiga Kiradi. Uning kriptogrammasi ushbu guruhga mansub viruslarni xarakterli belgilarini beradi. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap. Soya mozaikasi virusining alohida tuzilishi hozircha o‘rganilmagan. Soya mozaikasi qo‘zg‘atuvchisini virionlari ipsimon ko‘rinishida bo‘lib, uzunligi 750 Nm, virusning aktivlashuv (inaktavatsiya) xarorati 55……62 S. Virusga tashxiz qo‘yish usullari bo‘lib elektron- mikroskopik va serologik usul Hisoblanadi. Virusning ixtisoslashuvi juda tor. Ushbu fitopatogen tabiiy sharoitda faqat soyada Aniqlangan. Virus urug‘ orqali, o‘simlik bitlari va tadqiqot olib borish davrida Inokulyatsiya qilish jarayonida o‘simlik sharbati orqali yuqadi. Kasallikni tarqalishida asosiy o‘rinni zararlangan urug‘ egallaydi, Uning tarqalishida kasallikka chidamsiz navlarni o‘rni kattadir, ular Orqali kasallik 0,2 % dan 30 % gacha tarqaladi. Tabiatda ushbu virusni turli xil shtammlari tarqalgan. Yapon Olimlari tomonidan ushbu shtammlarni kuchsiz patogenlarini A, V,S va Kuchli patogenlarini D, Ye xarflari bilan belgilashgan. KURASh ChORALARI. Urug‘likni sog‘lom o‘simliklardan yig‘ish, Kasallangan o‘simliklarni o‘z vaqtida aniqlab yo‘q qilish, kasallikni Tarqatuvchi o‘simlik bitlariga qarshi kimyoviy kurash choralarini olib Borish, ekish vaqtini to‘g‘ri tanlash, eng asosiyni kasallikka chidamli Navlarni yaratish va ularni ekish kerak. NO‘XOTNING ODDIY MOZAIKASI Kasallik no‘xot yetishtiriladigan ko‘pgina mamlakatlarda jumladan Ukraina, Litva, Qozog‘iston, Rossiya va O‘zbekistonda keng tarqalgan. Mozaika bilan zararlangan no‘xot nimjon bo‘lib o‘lishdan orqada qoladi, natijada Undan olinadigan don hosildorligi va hatto ko‘p massaning miqdori ham pasayadi. Kasallik Bilan zararlangan barg tomirlarida sarg‘ayishni kuzatiladi, keyinchalik och doirasimon Dog‘lar paydo bo‘ladi. Natijada o‘simlik mozaika ko‘rinishidagi olachipor rangga kiradi. No‘xotning ayrim navlari kasallik bilan zararlanganda barglar bujmayadi. No‘xot mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus o‘zining tuzilishi va tarkibi jihatidan Loviyani sariq mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusga o‘xshaydi. Lekin no‘xot mozaikasi Virusi loviya navlarini zararlay olmaydi. No‘xot mozaikasi virusini o‘simlik bitlari tashiydi, virus ko‘p yillik dukkakli begona O‘tlarda saqlanadi. Virus urug‘ bilan tarqalmaydi bundan ko‘rinib turibdiki, virus tabiatlagi Begona o‘tlarda ko‘payadi. KURASh ChORALARI. : Ekishni erta tashkil etish, no‘xot ekiladigan dalalarni ko‘p yillik Dukkakli don ekinlari ekilgan dalalardan uzoqda joylashtirish, urug‘likni o‘z miqdorida Sifatli qilib ekish, kasallikka chidamli nav va gibridlarni ekish tavsiya etiladi. LOVIYАNING ODDIY MOZAIKASI.. Kasallik loviya yetishtirilayotgan barcha mamlakatlarda keng tarqalgan. Loviya mozaikasi kasalligi belgilari har xil ko‘rnishda bo‘lib zararlangan o‘simlik Mozaika ko‘rinishdagi rangga kiradi, barglari o‘z shaklini o‘zgartiradi, zararlangan barglar Bujmayib pastga qarab qoladi. Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus potiviruslar guruhiga kiradi. Ushbu Virusni kriptogrammasi qo‘yidagichadir. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap. Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus virionlari apsimon ko‘rinishga ega Bo‘lib, ularning xajmi 750 nm, ularning aktivlashuv (inaktivatsiya) xarorati 580Sni tashkil Etadi. Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli usullardan Foydalaniladi. Virus urug‘ orqali tarqaladi. O‘suv davrida esa o‘simlikdan o‘simlikka virusni O‘simlik bitlari tashib o‘tadi. KURASh ChORALARI.: Kasallik bilan zararlangan o‘simlikni o‘z vaqtida aniqlab yo‘q Qilish, ekishni o‘z vaqtida o‘tkazish, kasallikni tashuvchi o‘simlik bitlariga qarshi o‘z vaqtida Kurashish va kasallikka chidamli navlardan foydalanish. BEDA MOZAIKASI. Kasallik Amerika qit’asida, Yevropada, Osiyoda va Yangi Zellandiyada tarqalgan. Kasallikni zarari bedadan olinadigan ko‘k massani kamayishi, urug‘likni sifatini va miqdorini Kamayishi bilan ifodalanadi. Kasallik belgisi bedada turlichadir: o‘simlik a’zolarining och yashil rangga, sariq ranga kirishi, Barglarni turli xil shaklga kirishi bilan xarakterlanadi. Zararlangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi va past Bo‘ylilikni hosil qiladi. Beda mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus ko‘p komponentlidir. Buni esa uning kriptogrammasida ko‘rish Mumkin: uning kriptogrammasi: R/1 : 1,1/16 + 0,8/16 : I/I : S/Ap. Virus virionlari batsilla ko‘rinishini aks ettiradi. Virus tabiatda ko‘pgina shtammlar ko‘rinishda Tarqalgan. Virus ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi. Virusga tashxis qo‘yishda indikatorli, elektron-mikroskopik Va serologik usuldan foydalaniladi. Virusga nisbatan xo‘jayin o‘simlik bo‘lib bir qancha madaniy va yovvoyi O‘simliklar hisoblanadi. Infeksiyani beda bitlari tashiydi. Virusni saqlanib qolishda ko‘p yillik o‘tlardan klever, Oq donnik, malinali klever va bedaning o‘zi hisoblanadi. Virus bedadan tashqari bir yillik madaniy ekinlardan kartoshka, pomidor, qalampir, baqlajon, loviya, No‘xot, soya va lyupinni zararlaydi. QARShI KURASh ChORALARI Beda yetishtirish texnologiyasiga qat’iy e’tibor berish kerak chunki qarigan beda kasallik bilan ko‘p zararlanadi. Yangi beda ekiladigan dalaning eski beda dalasidan uzoqda joylashtirish va kasallikka chidamli navlarni ekish Kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988 2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya po borbe s Nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974 Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo instituta zaщito‘ Rasteniy, Leningral, 1979. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx kultur.Leningrad. 1973 6.I.V.Panarin –Zahita zlakovыx kultur ot virusno‘x bolezney. Moskva ,1985. 7.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i semenovodstve Kartofelya.Moskva. 1987.. 8. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney kartofelya. Moskva. 1977. 9. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 1982. 3 – Mavzu: G‘o‘zaning virusli kasalliklari va ularga Qarshi kurash choralari. G‘o‘za bargining bujmayishi. Ushbu kasallik faqat MDH mamlakatlarida uchraydi. Kasallik birinchi Marta 1934 yilda Ozarbayjonda keyinchalik Turkmaniston, Tojikiston va Armeniyada aniqlangan. Kasallikni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, uning zarari g‘o‘zani shonasini Guli va ko‘sagini keskin kamayishi hatto 50 % gacha kamayishiga olib keladi. Kasallik erta paydo bo‘lsa g‘o‘zaning generativ a’zolari umuman hosil bo‘lmaydi va O‘simlik o‘sishdan orqada qolib pakana bo‘lib qoladi. Shu bilan birgalikda tola va Chigit sifati yomonlashadi (tola uzunligi qisqaradi, uning sifati pasayadi, chigit Yengil bo‘lib qoladi va unib chiqish energiyasi pasayadi). Zararlangan ingichka tolali g‘o‘za navlari o‘sishdan orqada qoladi, Poya qisman egiladi va poya bug‘in oralig‘i qisqaradi. Zararlanishning asosiy Belgilaridan biri g‘o‘za o‘suv nuqtasining rivojlanmasligi va uning o‘rnida bir Qancha yosh barglarning paydo bo‘lishidir bu barglar boshqa barglardan kichkinaligi Bilan ajralib turadi. Zararlangan barg va gul kosa barglari barg tomiri tomonga qarab Egiladi va barg truba shakliga kiradi. Natijada barg rangga o‘zgarib och-yashil tusga Kiradi. Kasallik belgisi asosan g‘o‘zaning shonalash davrida va yig‘im – terim Oldidan paydo bo‘ladi. Kasallikka tashxis qo‘yish usuli sifatida kimyoviy usul qo‘llaniladi Bunda o‘simlik sharbati rangi o‘zgarishi bilan uning xarakterli belgilari aniqlanadi. G‘o‘za bargini bujmayishi kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu Virusning morfologik belgilari o‘rganilmagan. Tadqiqotlarni ko‘rsatishiga o‘simlik inokulyatsiya qilinganda virus Yuqmaydi, faqatgina virus o‘simlik bitlari orqali tarqaladi. Bu bitlarga shaftoli biti, Akatsiya biti, g‘o‘za bitlari kiradi. Virusning rivojlanishini eng past davri Xashoratlarda 10 soatni, o‘simlikda esa 1-2 oyni tashkil etadi. Virus zararlangan O‘simlikdan tashqari urug‘ orqali ham tarqaladi. Shuning bilan birgalikda begona O‘tlardan surepkada ham saqlanadi. Zararlangan o‘simlik qoldiqlarida va tuproqda Virus saqlanmaydi. Hozirgi kunda bizning respublikamizda g‘o‘za bargining bujmayishiga Qarshi olib borilgan tadbirlar yaxshi natijalar bergan, buning birgina misoli qilib Kasallikka chidamli g‘o‘za navlarini yaratilganligidir. Bundan tashqari yuqori Agrotexnik tadbirlarni amalga oshirilishi, begona o‘tlarni yo‘q qilinishi va o‘simlik Bitlariga qarshi olib borilayotgan kurash choralari yaxshi samara bermoqda. G‘O‘ZA BARG ShAKLINING O‘ZGARIShI (KURChAVOST ) Ushbu kasallik tufayli Sudan va Nigeriya davlatlarida paxta hosilini 20 % gacha miqdori yo‘qotilgan. Kasallik natijasida ko‘sak soni keskin pasayib ketadi. Kasallik bilan kuchli zararlangan o‘simlikni barg plastinkalari va meva O‘simtalari bujmayadi, buning natijasida asosiy poya yaxshi rivojlanmaydi ya’ni Uning bug‘in oralig‘i qisqarib ketadi va bir xillikni hosil qilmaydi.~o‘za navlariga Qarab kasallik belgilari farqlanadi. Masalan, g‘o‘zaning Gossypium barbadense avlodi turida kasallik Natijasida barg tomirlari ingichkalashadi va yangidan yosh kichik bujmaygan barglar Rivojlanadi, ularning chetlari pastga yoki yuqoriga qarab bujmayadi. Gossypium hirsutum avlodiga mansub g‘o‘za navlarida kasallik Mozaika belgisi ko‘rinishida rivojlanadi. Kasallikning dastlabki belgilari barg Tomirlarini och tusga kirishi bilan boshlanadi, keyinchalik barg plastinkasi Yoppasiga olachipor rangga kiradi. Dog‘larni rangi och-yashil rangdan och-sariq Ranggacha rivojlanib oq tusga kiradi. Bargning ustki qismida shishlar paydo bo‘ladi. Poya bo‘g‘in oralig‘ining qisqarishi natijasida o‘simlik pakana bo‘lib qoladi. G‘o‘za barg shakli o‘zgarishi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusni bir Nechta shtammlari mavjud. Ular mexanik inokulyatsiya qilinganda o‘simlik sharbati Orqali yuqmaydi va tuproq, urug‘lik orqali tarqalmaydi. Kasallikni tashuvchi g‘o‘za Oqqanoti hisoblanadi. Infeksiya manbai bo‘lib kasallangan g‘o‘za ildizi va zararlangan ko‘p Yillik begona o‘tlar hisoblanadi. QARShI KURASh ChORALARI Ushbu kasallikni bartaraf qilishning asosiy yo‘llaridan biri kasallikka Chidamli navlarni yaratish va ularni ekish. ~o‘zani o‘z vaqtida ekish va kasallikni Tarqatuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash yuqori samara Beradi. ANTOTSIANOZ Kasallik Xindistonda va Osiyoning boshqa mamlakatlarida aniqlangan. Virus bilan zararlangan o‘simlikni o‘rta va pastki yarusdagi barglarida Magniy moddasi yetishmasligi va virus ta’sirida qizg‘ish dog‘lar paydo bo‘ladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus urug‘ va mexanik usullar bilan yuqmaydi. O‘suv Davrida virus g‘o‘za bitlari orqali tarqaladi. KURASh ChORALARI. : Kasallikka chidamli navlarni yaratish va Rayionlashtirish, virusni tarqatuvchi g‘o‘za bitlariga qarshi uyg‘unlashgan kurash Chora tadbirlarini qo‘llash. Foydalanilgan adabiyotlar.
V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988 2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx Kultur.Leningrad. 1973 4.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987.. 5.Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 1982. 6.Karimov M.A. Go‘za kasalliklari Pomidorda bodring mozaikasini shu mozaikaning virusi (Cucumis virus 1) qo‘zg‘atadi. Uning kriptogrammasi R/1; 1,3/19 + 1,1/19 + 0,8/19; S/S; S/Ap (kriptogrammalarning bayoni 12 bobning “Viruslar va viroidlar” bo‘limida keltirilgan). Virionlari dumaloq shaklli, izometrik, Diametri 30 nm gacha. O‘simlik shirasida 6-19 kungacha hayotchanligini saqlaydi; tozalangan Preparatlarda 0-4 oS harorat va rN 9 sharoitida infeksiya qo‘zg‘atish qobiliyatini bir necha oy davomida saqlaydi. Bu mozaika dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida ham uchraydi va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan (Vlasov, 1958, 1960; Watterson, 1985). Pomidordan tashqari yuzlab o‘simlik turlarini zararlaydi (MacNab et al., 1983). Virusning har xil shtammlari mavjud bo‘lib, kasallik belgilari pomidor Qaysi shtamm bilan zararlanishiga bog‘liq. Kasal o‘simliklarning bo‘yi va poya bo‘g‘in oralarining uzunligi kamayadi, barglar Ingichkalashib, ba’zilari deyarli ip shakliga kiradi (4-rasm). Ilgari barglarning ipsimonligini Tamaki mozaikasi virusi qo‘zg‘atadi, deb hisoblashgan (Vlasov, 1958, 1960; Vyangelyauskayte Va b.q., 1989). Kasallik ta’siridan mevalar o‘smay qoladi, xunuk shakl oladi. Virus o‘simlik Qoldiqlarida saqlanmaydi, payvand qilganda ham kasal pomidordan sog‘lomiga (tamaki Mozaikasi virusi bilan solishtirganda) qiyinchilik bilan o‘tadi. Odatda u zararlangan shaftoli Yashil shirasi (Myzus persicae) bilan o‘tadi; virus ba’zi boshqa shira turlari bilan ham o‘tishi Shubha qilinadi. Pomidorda beda mozaikasini shu mozaikaning ko‘p komponentli, batsilla Shaklli virusi (Medicago virus 2) qo‘zg‘atadi. Virionlarining aksariyati batsilla Shaklli, inaktivatsiya harorati 70oS atrofida, oxirgi suyultirish 1:4000. Kriptogrammasi R/1; 1,1/16 + 0,8/16 + 0,8/16; U/U; S/Ap. Kasallik Dunyoning barcha mamlakatlarida uchraydi. Kasal o‘simliklar pastga qarab Bujmayadi. Poyaning tuproqqa yaqin qismi (ildiz bo‘g‘zi) to‘q-qo‘ng‘ir tus oladi Va bu dog‘lar poya tepasi va novdalariga tarqaladi. Ildizda qizg‘ish-qo‘ng‘ir Dog‘lar paydo bo‘ladi. Kasallik boshlanish davri bilan bog‘liq holda, Mevalarning hajmi kamayadi, tashqi va ichki qismlarida har xil darajada Rivojlangan qo‘ng‘ir dog‘lar hosil bo‘ladi (5-rasm). Kasallik pomidorga Zararlangan bedadan odatda qanotli shaftoli yashil shirasi (imagolari) orqali O‘tadi. Pomidor dalalari ichida kasallikning ikkilamchi tarqalishi deyarli Kuzatilmaydi. Qo‘zg‘atuvchi virus beda va pomidordan tashqari bir yillik Madaniy ekinlardan kartoshka, qalampir, baqlajon, loviya, no‘xat, soya va Lyupinni zararlaydi (Watterson, 1985; Sattarova va b., 2003 Pomidorda tamaki mozaikasini tamaki mozaikasi virusi (TMV) (Nicotiana virus 1) Qo‘zg‘atadi. Virionlari uzunchoq shaklli, ularning uzunligi 300 nm gacha va diametri 18 nm Gacha. Kriptogrammasi R/1; 2/5; E/E; S/O. TMV butun dunyoda, jumladan O‘zbekistonda, Ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan. Virus pomidor, baqlajon, qalampir Va boshqa ko‘p ekinlarni zararlaydi. Uning ko‘p shtammlari mavjud bo‘lib, ular pomidor Navlarini har xil darajada zararlashi va kasallik belgilari o‘ta o‘zgaruvchanligi bilan Ta’riflanadi. Zararlangan o‘simliklar, ayniqsa ular jadal o‘sayotgan bo‘lsa, quyoshli ob- Havoda so‘lishi mumkin, ammo harorat pasayishi bilan yana sog‘lom holati tiklanadi. Bunday Vaqtincha so‘lish fazasi, virus bilan zararlangan vaqtdan boshlab 1-2 hafta davom etadi. Virusning ko‘p tarqalgan oddiy shtammlari pomidor barglarida umumiy simptom – Mozaika paydo qiladi, bunda bargda biroz bo‘rtib chiqqan to‘q-yashil va och-yashil qismlari Birin-ketin joylashadi (7-rasm), barglar buraladi va shaklini yo‘qotadi, ba’zan ipsimon Shaklga kiradi. Ba’zi shtammlar o‘simlik bargi, poyasi va mevalarida nekrozlar paydo qiladi, Boshqalari barglarda xloroz rivojlanishiga olib keladi. TMV kartoshkaning X-virusi bilan Birga uchraganda, pomidorda juft strik belgilari rivojlanadi (keyingi bo‘limga qarang). Virus O‘simlik bo‘yini va hosil tugishini har xil darajada pasaytirishi mumkin. Ba’zan pomidor Mevalari zararlanadi va ularning ustida qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi. TMV juda barqaror Bo‘lib, u o‘simlik qoldiqlarida 50 yilgacha saqlanadi. Virus o‘simliklarga qo‘l bilan tekkanda ham tarqaladi. Kasal o‘simliklardan Sog‘lomlariga virus ishchilar ishlagan paytda, mashinalar, jihozlar va asbob- Uskunalar orqali mexanik usulda o‘tadi. Virus tamaki ustida mavjud bo‘lib, Chekuvchi ishchilar tomonidan ekinga tarqatilishi mumkin. Infeksiya o‘simlik Qoldiqlarida saqlanadi va keyingi yili ekilgan pomidor nihollarini ildizi orqali Zararlaydi. O‘zbekistonda VTM ning tabiiy o‘choqlari qurtena (Sysymbrium Loeselii) da qayd etilgan. Asosiy infeksiya manbai bo‘lmasa ham, pomidorga virus Kemiruvchi hasharotlar (misol uchun, chigirtka va qo‘ng‘izlar) vositasida o‘tishi Isbotlangan. Dalada virus mozaika bilan zararlangan begona o‘tlardan (bangidevona, ituzum, yovvoyi tamaki, gorchitsa va b.q.) pomidorga tarqaladi. Bir Mavsumdan ikkinchisiga virus urug‘dan ham o‘tishi mumkin, ammo mozaika Asosan ko‘chatlarni yaganalash va dalaga ko‘chirib ekish paytda tarqaladi. Kasallik Erta boshlanganda hosil dalalarda 10-15%, issiqxonalarda 50 foizgacha pasayishi Mumkin (Vlasov, 1958, 1960; Kuznesova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; Peresыpkin, 1982; MacNab et al., 1983; Watterson, 198; sыplenkov, 1986; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte va b.k., 1989; Sattarova va b., 2003). Pomidorda juft strik kasalligi o‘simlik birdaniga ikkita qo‘zg‘atuvchi – tamaki Mozaikasi virusi (TMV q Nicotiana virus 1) va kartoshka X-virusi (KXV q Solanum virus 1) Bilan zararlanishi oqibatida rivojlanadi. Juft ctrik dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekistonda ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan. Kasallik barglarda Ularga olachipor tus beruvchi och-yashil dog‘lar va kichik kulrang-qo‘ng‘ir nekrozlar, Novdalarda qo‘ng‘ir chiziqlar paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. So‘ngra dog‘lar yashil, sariq va Qo‘ng‘ir tus oladi, barglar o‘smaydi va rivojlanmaydi, pastga qarab bukiladi; dog‘lar qo‘shilib, Butun bargni qoplaydi, barg nobud bo‘ladi. Ayrim novdalarning uchlari quriydi, o‘simliklar Pakana bo‘lib qoladi. Umuman, poya, novda, barg bandi va meva bandlarida uzuq-uzuq chiziq Va tasmasimon dog‘lar rivojlanishi (9-rasm) juft strikka xos diagnostik belgi deb hisoblanadi. Mevalar soni kamayadi, ular dag‘al, qattiq bo‘lib qoladi, ustlari har xil hajmdagi Qo‘ng‘ir, suv shimib olganga o‘xshash nekrotik dog‘lar va yaralar bilan qoplanadi (10- rasm). Kasallik rivojlanish darajasi o‘simlikni zararlagan virus shtammi va ekologik faktorlarga Bog‘liq. Yorug‘lik yetarli bo‘lmagan va 20oC dan past harorat sharoitlarida o‘sayotgan, agressiv Shtamm bilan zararlangan pomidor juft strik bilan juda og‘ir shaklda kasallanadi. Bunday Sharoitda kasallikning inkubatsion davri 10-14 kunga teng. Turkmanistonning Doshhovuz Viloyatining ochiq dalalarida juft strik tufayli pomidor hosilining 15 foizgachasi (Abdullaev, 1994),
O‘zbekistonda issiqxonalarida 50-70 foizgachasi, kasallik juda kuchli Rivojlanganda esa, o‘simlik nobud bo‘lib, 100 foizgacha hosil yo‘qotilishi Kuzatiladi (Vlasov, 1958, 1960; Gerasimov, Osniskaya, 1961). Kartoshka X- Virusi, TMV kabi, ekin ichida mexanik usullar bilan ishchilar vositasida juda Oson tarqaladi. TMV tamaki o‘simliklarida, KXV esa kartoshka tuganaklarida Qishlaydi. Dalada viruslar zararlangan begona o‘tlar – eshaksho‘ra, pechak, Jag‘-jag‘, sikoriy, kress, qaylyug‘un va ixrojdan pomidorga o‘tadi. Kasallik Bilan kurashda kartoshka X-virusining manbaini topish va u pomidor ekilgan Dala va / yoki issiqxonalarga o‘tish yo‘lini yo‘qotish eng muhim chora Hisoblanadi. Agar kasal o‘simlik paydo bo‘lsa, uni juda ehtiyotkorlik bilan Qazib olish, issiqxonadan (daladan) chiqarib, ko‘mib tashlash va qo‘llarni uch Marta sovun va cho‘tka bilan puxta yuvish talab qilinadi (Vlasov, 1958, 1960; Kuznesova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; MacNab et al., 1983; Watterson, 1985; so‘plenkov, 1986; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Ganiev, Nedorezkov, 2005) Pomidor o‘simligi tepasi bujmayishi kasalligini lavlagi tepasini Bujmaytiruvchi virus (Beta virus 1) qo‘zg‘atadi. Kasallik dunyoning barcha Mamlakatlarida, ayniqsa iqlimi quruq, sug‘oriladigan mintaqalarda tarqalgan. O‘zbekistonda uchrashi ham ehtimol tutiladi. Kasal o‘simlik biroz «hurpaygan» Shakl oladi, bo‘yi o‘smay qoladi, barglari qalinlashadi va tepaga bukiladi, barg Bandlari esa pastga bukiladi (11-rasm). So‘ngra barglar kulrang-sariq, Tomirchalari esa to‘q-qizil tus oladi. Ildizlari chiriydi. Juda kam meva tugadi, Zararlanishdan oldin tugilganlari vaqtidan oldin pishadi; shakli xunuk, kichik, G‘ijimlangan va qurib qolganga o‘xshaydi. Kasallik pomidorga faqat saraton (Circulifer tenellus) orqali, odatda virus bilan zararlangan qand lavlagi va Begona o‘tlardan o‘tadi. Pomidor ekinlari ichida kasallikning ikkilamchi Tarqalishi kuzatilmaydi, yoki juda kam uchraydi. Tarvuz, handalak, qovoq, Qalampir, ismaloq va dukkakli o‘simliklar ham qo‘zg‘atuvchi virus bilan Zararlanishi mumkin (MacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Pomidor olachipor so‘lishi (bronza tusini olishi) kasalligini pomidor olachipor so‘lish Virusi (Lycopersicum virus 3) qo‘zg‘atadi. Virionlari dumaloq shaklli, ba’zilari xivchinchali, Diametri 40-120 nm, inaktivatsiya harorati 41...44oS, o‘simlik sharbatida xona haroratida 3-5 soat Saqlanadi, barg qurishi paytida darhol faolligini yo‘qotadi. Kriptogrammasi R/*; */*; S/*; S/Th. Bu virus dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O‘zbekistonda ham uchrashi ehtimoli bor. Kasallik pomidordan tashqari baqlajon, qalampir va tamakida uchraydi. Zararlangan pomidor O‘simliklarining o‘sishi sekinlashadi. Kasallikning belgilari juft striknikiga juda o‘xshaydi, ammo Undan ancha og‘ir kechadi. O‘simlik tepalari kuchli zararlanadi va ko‘pincha nobud bo‘ladi (12- Rasm). Barglarda qoramtir, kichik, dumaloq dog‘lar paydo bo‘lib, ularni olachipor qilib qo‘yadi, O‘simlik bronza tusini oladi. Novda, barg va meva bandlarida qoramtir, yaltiroq tasmasimon Dog‘lar rivojlanadi (13- rasm). Mevalarda yashil, sariq, qizg‘ish, diametri 1,3 sm gacha dog‘lar Paydo bo‘ladi; ular ketma-ket joylashib, konsentrik doiralar hosil qiladi, ularning o‘rtalari biroz Ko‘tarilgan bo‘lib, mevalar xunuk shakl oladi (14-rasm). Kasallik pomidorga zararlangan begona O‘tlar, gullar va manzarali o‘simliklardan ularda oziqlangan bug‘doy tripsi (Frankliniella tritici) Va tamaki tripsi (Thrips tabaci) ning lichinkalari orqali o‘tadi. Lichinkalar qanot chiqargan tripsga Aylanib, pomidor dalalariga shamol bilan uchib keladi. Kasal o‘simlikdan sog‘lomiga virus Mexanik ravishda o‘ta olishi haqida ham xabar qilingan (Vyangelyauskayte va b.q., 1989). Odatda Kasallik dalada kam joylarda, “o‘choqlar” shaklida tarqaladi Pomidorning tamaki mozaikasi, juft strik va boshqa virus hamda mikoplazma Kasalliklariga qarshi kurash choralari. Ekish uchun 3 yil davomida saqlangan urug‘ Ishlatish pomidor viruslar bilan zararlanishini keskin kamaytiradi. Dalalarda shira, trips va Saratonga qarshi sistemali insektitsid, begona o‘tlarga qarshi gerbitsid qo‘llash (1-ilova), Chidamli va/yoki tolerant navlar ekish; pomidorni gulzor, g‘alla, bog‘lardan, qishlagan Lavlagidan, kartoshka hamda bedadan uzoq yoki shamol beda tomondan esmaydigan Dalalarga ekish; oldingi yili TMV yoki juft strik bilan zararlangan pomidor, tamaki, Baqlajon, qalampir hamda viruslar bilan kasallangan kartoshka dalalariga pomidor ekmaslik; Pomidor har 3-4 yilda o‘sha dalaga qayta ekishni ta’minlaydigan almashlab ekishni joriy Etish (pomidor va baqlajon uchun eng yaxshi o‘tmishdoshlar – poliz ekinlari va boshoqli O‘tlar, qoniqarlilari – karam, ildizmevali ekinlar, piyoz va sabza o‘tlardir ); iloji boricha Urug‘ni bevosita dalalarga ekish; kartoshka ekinlari yoki tuganaklari bilan ishlagandan so‘ng Pomidor ekinlari ichiga kirmaslik; pomidor tup sonini oshirish tavsiya qilinadi. Issiqxonalarda chidamli va/yoki tolerant navlar ekish; ekishdan oldin urug‘ni 70oS da 4 Kun davomida, yoki kaliy permanganatning 1% eritmasi bilan 20 daqiqa davomida Zararsizlantirish (va suv bilan yaxshilab yuvish); KARTOShKANING ChIZIQChALI MOZAIKASI Ushbu kasallik kartoshka yetishtiilayotgan barcha xududda keng Tarqalgan bo‘lib, katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Morshinistkali mozaikaning xarakterli belgisi kartoshka barglarining Tirishib qolishi va o‘simlikni o‘sish va rivojlanishdan orqada qolishi bilan Ifodalanadi. Chiziqchali mozaikada esa kartoshka barg tomirlarida nekrozlar Hosil bo‘ladi, kasallik kuchli rivojlansa barg butunlay nobud bo‘ladi. Ushbu kasallikni kartoshkada Y – virusi keltirib chiqaradi. Virusning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: R/*: */* : Ye/Ye : S/Ap. Kasallikni rivojlanish darajasi kartoshka navlari, tabiiy sharoit va Virusning shtammlariga bog‘liq. Virus –Y ga tashxis qo‘yishda serologik, elektro-mikroskopik va Indikatorli usullardan foydalaniladi. Infeksiya urug‘lik tuganakda saqlanadi, o‘suv davrida esa o‘simlikdan – O‘simlikka o‘simlik bitlari orqali yuqadi. KARTOShKA BARGINING BUJMAYIShI Ushbu kasallik ham kartoshka yetishtiriladigan barcha xududlarda keng Tarqalgan. Kasallik ta’sirida hosildorlik 38 – 74 % gacha kamayadi. Kasallik bilan zararlangan kartoshkaning barglari xo‘rpaygan ko‘rinishni Beradi, natijada barg plastinkasi chetlari o‘rta tomirga tomon bujmayadi. Kasallik Belgilari faqat yuqori yarusdagi barglarda emas balki pastki yarusdagi barglarda Ham kuzatiladi. Kasallangan o‘simliklardan olingan tuganaklar kichkina bo‘lib Ichki tomonida nekroz hosil bo‘ladi. Kasallik belgilarini hosil bo‘lishi virus Shtammlari, tabiiy sharoit va kartoshka navlarining xususiyatlariga bog‘liq. Kasallikni kartoshkada virus –L qo‘zg‘atadi. Virus virionlari dumaloq Shaklda bo‘lib uning diametri 25 nm keladi. Virusning kriptogrammasi Kartoshkaning barg bujmayish kasalligi qo‘zg‘atuvchilari guruhiga kiradi. R/1: 2/* : S/S : S/Ap/ Kasallikni o‘suv davrida har xil o‘simlik bitlari tarqatadi. KARTOShKA BARGINING MOZAIKA KO‘RINIShIDAGI BUJMAYIShI. Kasallik jahonning ko‘plab mamlakatlarida yetishtirilayotgan kartoshka navlarida Aniqlangan. Kasallikni iqtisodiy zarari virus shtammi va kartoshka navlariga bog‘liqdir. Ushbu kasallikni boshqa kasalliklardan farqi bujmayishi belgilari qari barglarda emas Faqat yosh barglarda kuzatilishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun bir vaqtning o‘zida mozaika Belgilari ham paydo bo‘ladi. Kartoshkada kasallik qo‘zg‘atuvchisi virus – M hisoblanadi. Uning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: */: */: Ye/Ye : S/Ap. Virus virionlari ipsimon ko‘rnishida bo‘lib uzunligi 650 nm va eni 12-13 nm ni tashkil Etadi. Infeksiya manbayi bo‘lib zararlangan tuganak hisoblanadi, o‘suv davrida esa O‘simlikdan – o‘simlikka o‘simlik bitlari yuqtiradi. Shuning bilan birga virus o‘simlik sharbati Orqali ham yuqadi. QARShI KURASh ChORALARI. Urug‘lik uchun yetishtirilayotgan kartoshkani oziq-ovqat kartoshkasi, pomidor, Qalampir va baqlajon ekilgan dalalardan uzoqda ekish kerak. Urug‘lik tuganakni miqdordagi Chuqurlikka o‘z vaqtida ekish, zararlangan o‘simliklarni daladan chiqarib yo‘q qilish, Kasallikni tashuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash, begona o‘tlarni Yo‘q qilish va nixoyat virusli kasalliklarga chidamli navlarni ekish kerak. Va ularga qarshi kurash choralari. Kuzgi bug‘doy mozaikasi Ushbu kasallik birinchi bo‘lib Rossiyaning Voronej viloyatida topilgan Va o‘rganilgan, keyinchalik Moskva va Kuybishev viloyatlarida, Krasnadar O‘lkasida va O‘rta Osiyoda aniqlangan va o‘rganilgan. Kasallikni xarakterli belgisi barglarni mozaika rangiga ya’ni och-yashil Rangga kirishi va barg tomirlari bo‘ylab sariq chiziq hosil bo‘lishidir. Kasallangan Bug‘doy qishlab chiqsa yoppasiga boshoqlash davrida o‘simlik razetka ko‘rinishga Ya’ni asosiy poya ikkiga bo‘linib qoladi. Ko‘pchilik o‘simliklar umuman boshoq Hosil qilmaydi. Kuzgi bug‘doy kasalligining asosiy belgisi mozaika va o‘simlikni O‘sishdan orqada qolishdir. Ushbu virusli kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa, Suli, tariq zararlanadi. Hozirgi vaqtda kasallikni iqtisodiy zarari kamaytirilgan Buning sababi agrotexnik kurash choralarini yaxshi amalga oshirilganligidir. Kuzgi bug‘doyning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus-viroinlari Batsilla shaklida bo‘lib uzunligi 260 + 20 nm, eni 60 + 5 nm bo‘ladi. Virusning batsilla shaklidagi qismlari kasallikni tashuvchi sikadka Hashoratidan ham topilgan. Virusga tashxis qo‘yish usullaridan asosan elektron-mikroskopik usuli Hisoblanadi. Ushbu kasallik bilan begona o‘tlardan Setaria glauca va S. Veridislar Ham zararlanadi. Kasallik asosan sikadka xashorati va uni tuxumi orqali tarqaladi. Infeksiya asosan kuzgi bug‘doyda saqlanib qishlab chiqadi. KURASh ChORALARI. Bug‘doyni o‘z vaqtida ekish (muddatdan Oldin ekmaslik), urug‘lik bug‘doyni miqdoriga qat’iy e’tibor qilish, begona o‘tlarni Yo‘q qilish, bug‘doyni kuzgi bug‘doy va kuzgi ekinlardan uzoqda ekish, o‘suv Davrida sikadka xashoratiga qarshi kurashish. Muddatdan oldin ekish kasallikni Kuchli tarqalishiga olib keladi, bu esa kasallikni tarqatuvchi xashoratlarni Rivojlanishi bilan bog‘liqdir. ARPANING SARIQ PASTBO‘YLILIGI. Ushbu kasallik ko‘pgina mamlakatlarga tarqalgan shuningdek Ukraina, Shimoliy Kavkaz va Boltiq bo‘yi mamlakatlarida ham. Kasallikning xarakterli Belgisi bo‘lib asosan arpa bargining uchki qismini oltinsimon sariq rangga kirishi Hisoblanadi. Zararlangan o‘simlik egilib qoladi va uning pastbo‘yli bo‘lishi Kuchayadi. Arpadan tashqari virus bilan suli, sholi, bug‘doy, makkajo‘xori, va Boshqa madaniy va yovvoyi o‘simliklar zararlanadi. Virusning kriptogrammasi Qo‘yidagichadir; R /1 : 2/* : S/s : S /Ap. Arpaning sariq pastbo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus kartoshka Bargini bujmaytiruvchi viruslar guruhiga kiradi. Virionlari izometrikdir. Virus Qismlarining o‘lchami 25 nm. Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib indikatorli va Elektro-mikroskopik usul hisoblanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusni tarqatuvchi va tashuvchi bo‘lib o‘simlik Bitlari hisoblanadi. 4 – Mavzu: Boshoqli don ekinlarining virusli kasalliklari Va ularga qarshi kurash choralari. Kuzgi bug‘doy mozaikasi Ushbu kasallik birinchi bo‘lib Rossiyaning Voronej viloyatida topilgan Va o‘rganilgan, keyinchalik Moskva va Kuybishev viloyatlarida, Krasnadar O‘lkasida va O‘rta Osiyoda aniqlangan va o‘rganilgan. Kasallikni xarakterli belgisi barglarni mozaika rangiga ya’ni och-yashil Rangga kirishi va barg tomirlari bo‘ylab sariq chiziq hosil bo‘lishidir. Kasallangan Bug‘doy qishlab chiqsa yoppasiga boshoqlash davrida o‘simlik razetka ko‘rinishga Ya’ni asosiy poya ikkiga bo‘linib qoladi. Ko‘pchilik o‘simliklar umuman boshoq Hosil qilmaydi. Kuzgi bug‘doy kasalligining asosiy belgisi mozaika va o‘simlikni O‘sishdan orqada qolishdir. Ushbu virusli kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa, Suli, tariq zararlanadi. Hozirgi vaqtda kasallikni iqtisodiy zarari kamaytirilgan Buning sababi agrotexnik kurash choralarini yaxshi amalga oshirilganligidir. Kuzgi bug‘doyning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus-viroinlari Batsilla shaklida bo‘lib uzunligi 260 + 20 nm, eni 60 + 5 nm bo‘ladi. Virusning batsilla shaklidagi qismlari kasallikni tashuvchi sikadka Hashoratidan ham topilgan. Virusga tashxis qo‘yish usullaridan asosan elektron-mikroskopik usuli Hisoblanadi. Ushbu kasallik bilan begona o‘tlardan Setaria glauca va S. Veridislar Ham zararlanadi. Kasallik asosan sikadka xashorati va uni tuxumi orqali tarqaladi. Infeksiya asosan kuzgi bug‘doyda saqlanib qishlab chiqadi. KURASh ChORALARI. Bug‘doyni o‘z vaqtida ekish (muddatdan Oldin ekmaslik), urug‘lik bug‘doyni miqdoriga qat’iy e’tibor qilish, begona o‘tlarni Yo‘q qilish, bug‘doyni kuzgi bug‘doy va kuzgi ekinlardan uzoqda ekish, o‘suv Davrida sikadka xashoratiga qarshi kurashish. Muddatdan oldin ekish kasallikni Kuchli tarqalishiga olib keladi, bu esa kasallikni tarqatuvchi xashoratlarni Rivojlanishi bilan bog‘liqdir. ARPANING SARIQ PASTBO‘YLILIGI. Ushbu kasallik ko‘pgina mamlakatlarga tarqalgan shuningdek Ukraina, Shimoliy Kavkaz va Boltiq bo‘yi mamlakatlarida ham. Kasallikning xarakterli Belgisi bo‘lib asosan arpa bargining uchki qismini oltinsimon sariq rangga kirishi Hisoblanadi. Zararlangan o‘simlik egilib qoladi va uning pastbo‘yli bo‘lishi Kuchayadi. Arpadan tashqari virus bilan suli, sholi, bug‘doy, makkajo‘xori, va Boshqa madaniy va yovvoyi o‘simliklar zararlanadi. Virusning kriptogrammasi Qo‘yidagichadir; R /1 : 2/* : S/s : S /Ap. Arpaning sariq pastbo‘ylilik kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus kartoshka Bargini bujmaytiruvchi viruslar guruhiga kiradi. Virionlari izometrikdir. Virus Qismlarining o‘lchami 25 nm. Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib indikatorli va Elektro-mikroskopik usul hisoblanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusni tarqatuvchi va tashuvchi bo‘lib o‘simlik Bitlari hisoblanadi. KURASh ChORALARI : kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash choralari Bilan bir xil. BUG‘DOYNING ChIZIQChALI MOZAIKASI. Kasallik AQSh, Kanada, Yevropaning bir qancha davlatlarida, Shimoliy Kavkazda, Ukrainada, Moldaviyada va O‘rta Osiyoda tarqalgan. Bug‘doy virus bilan zararlanganda o‘simlikda kuchsiz och yashil Chiziqlar hosil bo‘ladi, ushbu chiziqlar asosan barg tomirlarida yaqqol ko‘rinadi. Kasallik rivojlana borgan sari o‘simlik sarg‘aya boshlaydi, o‘sishdan orqada qoladi Va zararlangan barg qismlari qurib qoladi. Kasallangan o‘simlik boshoqlarida Qisman don hosil bo‘ladi yoki umuman bo‘lmaydi. Bug‘doyning chiziqchali mozaika virusi kriptogrammasi; ( BChMV) : R/1 :2.8 /* : Ye/Ye : S/E : S/Ac. Virus virionlarining hajmi 700 nm atrofida . Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib elektro mikroskopik va serologik Usul hisoblanadi. Ushbu virusli kasallikni tashuvchilar bo‘lib o‘simlik kanalaridan Aceria Avlodiga kiruvchilar hisoblanadi. Kasallik bilan bug‘doydan tashqari arpa, suli va boshqa begona o‘tlar Ham zararlanadi. KURASh ChORALARI : Kuzgi bug‘doy mozaikasiga qarshi kurash Choralari bilan bir xil 5-mavzu: Lavlagi, piyoz va Tamakining virusli kasalliklari Va ularga qarshi kurash Choralari. O’QITUVCHI: ASS. ABDURAXMONOV. SH. M. REJA:
1.Tamaki mozaikasi. 2.Tamaki bargining bronza rangiga Kirishi. 3.Lavlagi mozaikasi. 4.Irlandiya sariq kasalligi LAVLAGI KASALLIKLARI 1.Tamaki mozaikasi. Ekin ichida virus 44 ta shira turlari asosan lavlagi qora shirasi, yashil shaftoli Shirasi, burgalar, saratonlar va qandalalar vositasida tarqaladi. Bu hasharotlar O’simlik shirasini 6-10 sek. Davomida iste’mol qilgandan keyin tashuvchiga Aylanadi va infeksiyani 30 min. Davomida saqlashi mumkin. Asosiy infeksiya Manbai virus bilan zararlangan, urug’ olish uchun ekilgan ildizmevalar hamda Qishlovchi begona o’tlar hisoblanadi; ulardan virus birinchi yil ekilgan lavlagiga O’tadi. Kasallik ildizmcvalarda saqlanishi tufayli o’simliklarni birinchi va Ikkinchi yilda ham kasallantiradi. Virus kasallangan o’simlik shirasida Ko’payadi. Kasallik ildizmevalar hosilini pasaytiradi, urug’ hosilini 20% gacha kamaytiradi. Kasallangan o’simlikning fiziologik jarayonlari buzilib, fotosintez faolligi Pasayadi. Natijada o’simliklarning ildizmevasi 5-7% ga, qand miqdori 1-2 % ga, Urug’ hosil qilish xususiyati 15-20% ga pasayadi.Irlandiya sariq kasalligi lavlagi etishtiradigan Evropaning shimoliy Regionlarda 10-39% ekinzorlarda keng tarqalgan. Bu kasallikning nekrozli va Kam sarg’ayish turlari mavjud bo’lib, ulaming birinchisi urug’dan ungan Ko’chatlami 2-5 ta barg hosil qilgungacha zararlaydi. Bunda barg tomirlari Sarg’ayadi. Keksa barglarda, ulaming uchki qismidan boshlanib, Noaniqchegarali sariq dog’lar hosilbo’ladi. Keyinchalik bu dog’lar bargning Asosiga qadar tarqalib, barg yuzasini butunlay qoplaydi. Natijada, barg bronza Yoki qizil rangga kiradi. Kasai barglar yo’g’onlashib, seret bo’lib qoladi. Ular Qo’l bilan tekkanda maydalanib ketadi. Kasallangan barglar floemasidagi Elaksimon naylar va ularning atrofidagi hujayralar nobud bo’ladi, ichi sariq, Shilimshiq modda bilan to’ladi. Bargning qoplag’ich to’qimalari sarg’ayib, Shishib ketadi. Bunday holat keyin barg yuzasidan barg bandi va Ildizmevalarining o’tkazuvchi naylar bog’lamigacha etib boradi. Barg Tomiridagi sariqlik barg yaprog’iga ham tarqalib, ular qurib qoladi.Sariq kasalligi rozetkaning pastki barglarida namoyon bo’ladi, kuchli Rivojlanganida o’rta yaruslami ham egallaydi. Kasallik belgilari urug’lik Ko’chatlarda yorqin ifodalangan bo’ladi. Irlandiya sariq kasalligini kompleks viruslar keltirib chiqarsada ular zarar Ko’rsatish xususiyatiga qarab farqlanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi egilgan uzun Tayoqcha shaklida bo’lib, 50-55°C haroratda 10 minutda ajralib chiqadi. Bu Virus urug’ orqali tarqalmaydi. Qish faslida bu viruslar lavlagi ildizmevasida saqlanib, kasallikning dastlabki Belgilari aprel-may oylarida namoyon bo’ladi. Ulardan virus hasharotlar Vositasida urug’dan ungan yangi ko’chatlarga va boshqa dalalarga tarqaladi. Kasallik tarqalishida qo’ypechak, sho’ra, g’umay, ochambiti, eshaksho’ra kabi Begona o’tlar acosiy rol o’ynaydi. Kasallik so’ruvchi hasharotlar, mexanik Zararlanish va zarpechaklar vositasida tarqaladi. Kasallik urug’ orqali Tarqalmaydi. Kasallangan o’simliklarda barg nobud bo’lishi fotosintez jarayoni buzilishiga, Ildizmevalarhajmi kichrayishiga olib keladi, natijada hosil keskin kamayadi. Masalan, sog’lom o’simlik ildizmevasining og’irligi 284 g, undagi qand miqdori 17,5% bo’lsa, kasal o’simlik ildizmevasiningog’irligi 188 g, qand miqdori 15% ni Tashkil qiladi. Kuchli zararlangan ildizmeva og’irligi 96 g, undagi qand miqdori 14% gacha kamayadi. Bunday ildizmevalar uzoq saqlanmaydi va tez chirib Ketadi. TAMAKI MOZAIKASI. Tamaki mozaikasi yer sharining tamaki yetishtirilayotgan barcha Mamlakatlarida A+Sh, Avstraliya, Yaponiya, Braziliya, Yugoslaviya, Afrika Mamlakatlari va MDH respublikalarida keng tarqalgan. Ushbu kasallikni zarari tamaki hosilini kamayishi, zararlangan barglar Tarkibidagi nikotin miqdorini oshishi va undan olingan tamaki mahsulotlarini Chekish sifatini pasayishi bilan ifodlanadi. Tamaki mozaikasi birinchi bo‘lib 1982 yil rus virusologi D.I.Ivanovskiy Aniqlagan va o‘rgangan, keyinchalik bu kasallikni I.P.Xudina, M.F.Ternovskiy, M.Ya.Moldavan va boshqa olimlar o‘rganishgan. Ushbu Tadqiqotchilarni fikricha ushbu kasallik faqat tamakichilikni rivojlantirishda Emas balki umumiy virusologiyani o‘rganishda asosiy muammo bo‘lib Qolmoqda. Ushbu ma’lumotlar faqat shu kasallikka emas balki tamakini Boshqa virusli kasalliklariga ham taalluqlidir. Shuning uchun tamakini virusli Kasalliklarini tor doirada o‘rganmaslik kerak, balki uning qancha tomonlarini Ya’ni umumbiologik xususiyatlarini atroflicha o‘rganishni taqazo etadi. Tamaki mozaikasini belgilari kasallikni qo‘zg‘atuvchi virusning Shtammiga bog‘liqdir. Oddiy mozaika bilan zararlangan tamaki barglari Olachipor rangga kiradi, ya’ni och va to‘q yashil dog‘lar gallanib joylashadi, Bargning tepa qismi deformatsiyaga uchraydi va tirishib shishlar hosil qiladi.Tamaki zararlovchi VTM ni boshqa shtammlari orasida sariq mozaika va xalqali Nekrozli dog‘lanishni qo‘zg‘atuvchilari alohida xarakterga ega bo‘lib ushbu Shtammlarni M.Ya.Moldavanov yaxshi o‘rgangan. Tamakining zararlangan Barglarida nekrozli shishlar to‘plami, dog‘lar, doiralar, hattoki ayrim paytlarda Nekrozlar ta’sirida barglar umuman qurib qoladi. VTM virusining kriptogrammasi : R/1 : 2/5 : Ye/Ye : S/O. VTM virusini o‘rganishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli Usullardan foydalaniladi. VTM tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi va Xatto ularning organik moddalari tarkibida ham aniqlangan. O‘rta Osiyo sharoitida Virus tabiatda o‘simlik qoldiqlarida infeksiya markazini (ogagini) hosil qilib Saqlanadi. VTM virusi kontaktli viruslar guruhiga kiradi va u o‘simlikdan – o‘simlikka Tamakiga ishlov berish vaqtida va hosilni yig‘ish davrida o‘simlik soki yordamida Yuqadi. Virusni xashoratlar tashishi hozirgi kungacha noaniq bo‘lib turli Tortishuvlarga olib kelmoqda. Virus birlamchi infeksiya tarzida zararlangan o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi, Xatto u ishchi qurollari va idishlarda uzoq vaqtgacha saqlanadi, shuning bilan Birga chekuvchilar qo‘lida ham bo‘lishi mumkin. Virus chekishga mo‘ljallangan tamakida va tuproqda ham bo‘lishi Mumkin. KURASh ChORALARI. Tamakini chidamli navlari yetishtirilayotgan dalalarni VTM virusiga Chidamsiz navlar ekilgan daladan uzoqda joylashtirish, almashlab ekishga Qat’iy rioya qilish, ishchi qurollariga formalin preparati va kaliy permanganat (margansovka) eritmasi bilan ishlov berish, ko‘chatlarni dalaga ekishdan Oldin tekshirib kasallanganlarini yo‘q qilish va hatto tamakiga ishlov berishda Chekuvchi odamlarni ishlashiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. TAMAKI BARGINING BRONZA RANGGA KIRIShI. Kasallik Avstraliya, Argentina, Braziliya, Afrika mamlakatlarida, Yevropada, Ukrainada, Moldaviyada, Armaniston va Ozarbayjonda tarqalgan bo‘lib, Tamakichilik bilan shug‘ullanayotgan xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Ushbu kasallikni tamakida ikki xil shakli oddiy bronza rangga kirishi va barg Uchini (surovaya) bronza rangga kirishi uchraydi. Birinchi ko‘rinish bilan Zararlanganda tamaki barglarida nekrozli chiziqlar va doirasimon nekrozlar paydo Bo‘ladi, ikkinchi ko‘rinishda esa o‘simlik uchun egilishi va o‘simlikni nobud Bo‘lishi (urodlivost) bilan xarakterlanadi. Moldaviyada tamakining ikki xil ko‘rinishi tamaki pastbo‘yligi va xalqali Dog‘lanish xillari aniqlangan. Tamakining pastbo‘yliligi ertangi tamakining Rivojlanish davrida uchraydi. Zaralangan o‘simlik xunuk (urod) ko‘rinishga kiradi Va egiladi, ko‘pgina barglarda ingichka oq chiziqlar paydo bo‘lib keyinchalik Qo‘ng‘ir tusga kiradi va katta-katta nekrozga aylanadi, natijada ushbu barglar nobud Bo‘ladi. Bronza tusga kirish bilan zararlangan barglarda xalqali dog‘lar paydo Bo‘lib, xalqasimon nekrozlar va chiziqlar hosil bo‘ladi. Kuchli zararlangan Barglar nobud bo‘ladi. Xarorat 36 – 380S va undan yuqori bo‘lganda bargdagi kasallik belgilari O‘sib chiqayotgan barglarda kuzatilmaydi va o‘simlik qisman sog‘lomlashadi. Kasallik moxorkani ham zararlaydi va u uchki xloroz deb nomlanadi, Kasallikning moxorkadagi zarari kattadir. Ushbu kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar pomidorni bronza rangga Kirish kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus guruhiga mansubdir. Uning Kriptogrammasi qo‘yidagichadir: R/* : */* : S/* : S/Th. Virusning virionlari Doirasimon ko‘rinishda bo‘lib uzunligi 40 –120 nm keladi. Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, indikatorli usullardan Ko‘plab qo‘llaniladi.Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus o‘simlik sharbati orqali yaxshi Tarqalmaydi, virusni tarqatuvchisi bo‘lib tamaki tripsi hisoblanadi. Ushbu kasallikni qo‘zg‘atuvchi virus bir qancha begona o‘t va Manzarali ekinlarni, jumladan Xrizantema,georgina va boshqalarni ham Zararlaydi. Shuning uchun virus tabiatda keng tarqalgan bo‘lib ushbu Ekinlarda saqlanishi va tamaki, sabzavot ekinlariga o‘tishi uchun infeksiya Manbayi sifatida xizmat qilishi mumkin. QARShI KURASh ChORALARI. Kasallikni tarqatuvchi xashoratlarga qarshi uyg‘unlashgan kurash Choralaridan agrotexnik va kimyoviy tadbirlarni vaqtida qo‘llash, dala Chetidagi begona o‘tlarni yo‘q qilish. Tamakidan bo‘shagan dalani yaxshi Chuqur xaydash va almashlab ekishni tashkil etish zarur. Eng asosiysi Kasallikka chidamli navlarni ekish tavsiya etiladi. 5 – Mavzu: Pamidorning virus kasalliklari. POMIDORDA TAMAKI MOZAIKASI VIRUSI (VTM) QO‘ZG‘ATUVChI VIRUSLAR. VTM virusi tabiiy sharoit, virus shtammlar xususiyatlari va zararlash Davriga qarab pomidorda ham bir nechta kasalliklarni keltirib chiqaradi. Jumladan, Mozaika, strik, barglarni ipsimon bo‘lishi, pomidor mevasini ichki qismini Nekrozlanishi. MOZAIKA
Kasallik bilan pomidorning asosan bargi zararlanadi. Zararlangan Barglar och – yashil, sarg‘ish va to‘q yashil ranglar gallanib joylashadi ya’ni Olachipor rangga kiradi. Kasallik bilan zararlangan o‘simlik o‘sish va rivojlanishdan Orqada qoladi. Kasallik VTM virusiga chidamsiz pomidor navlarida keng tarqalgan. Mozaika kasalligi tufayli pomidorni 10-15 % hosili nobud bo‘ladi. Kasallikni zarari Boshqa kasalliklarga nisbatan kattadir. STRIK Kasallik noqulay sharoitda ya’ni yuqori yorug‘lik va xaroratda Yetishtirilayotgan pomidorlarda ko‘p uchraydi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi VTM Virusi. Kasallik bilan pomidorning yer ustki a’zolarini barchasi, ya’ni poya, barg va Mevasi zararlanadi. Strik kasalligi belgilari azot moddasi ko‘p bo‘lganda hosil Bo‘ladigan belgiga o‘xshab ketadi. Strik bilan zararlangan pomidor barglarini uchki Qismi qo‘ng‘ir tusga kirib burishadi va quriydi, poyasida esa chiziqchali Ko‘rinishdagi qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi zararlangan mevaning ustki qismida Botiq qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘lib mevaning ichki qismi yog‘ochlashib iste’molga Yaroqsiz bo‘lib qoladi. MEVA IChKI QISMINI NEKROZLANIShI. Kasallik bilan pomidorni mevasi zararlanadi. Zararlangan mevani ichki Qismidagi to‘qimalarida nekroz hosil bo‘ladi. Zararlangan to‘qimalar qo‘ng‘ir – kul Rang yoki qizg‘ish – qo‘ng‘ir rangga kiradi. Ushbu to‘qimalar yashil mevada rangsiz Epidermis hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Kasallik bilan pastki yarusdagi mevalar Ko‘plab zararlanadi, chunki ularga yorug‘lik yetarlicha bo‘lmaydi va namlik yuqori Bo‘ladi. Meva ichki nekrozini bizning sharoitda VTM virusi keltirib chiqarishini Virusolog olimlar o‘rgangan va bizning sharoitda uchrashi tasdiqlangan. POMIDOR BARGLARINI IPSIMON YoKI PAPOROTNIKSIMON TUSGA KIRIShI. Pomidor barglarini ipsimon yoki paporotniksimon tusga kirish kasalligi O‘simlikda barglar hosil bo‘lish bosqichida boshlanib barglarni zararlaydi va barglar Ingichka bo‘lib ipsimon tusga kiradi. Ushbu kasallik eng xavfli va zararli Mozaikasimon kasalliklarga kiradi. Zararlangan o‘simlik o‘sish va rivojlanishdan Orqada qoladi, hosil bo‘lgan mevalari kichkina bo‘lib yaxshi rivojlanmaydi. Kuchli zararlangan o‘simlik bitta poya hosil qilguncha o‘xshab poya Bug‘in oralig‘i uzunlashadi va o‘simlik nimjon bo‘lib qoladi. Pomidorni tamaki mozaikasi virusi bilan shunchalik ko‘p xil Zararlanishi VTM ni biologik xususiyatlari turlichaligidan dalolat beradi. Pomidordagi VTM virusiga tashxis qo‘yishda taxminiy, elektron – Mikroskopik, indikatorli, serologik va ichki xujayralarni qo‘shilishi usullaridan Foydalaniladi. Pomidordagi VTM virusini ochiq va yopiq sharoitda tarqalishini Ko‘plab xillari bo‘lib bulardan asosiysi zararlangan urug‘ hisoblanadi. Pomidordagi VTM virusi kontakt usulida juda tez taraqaladi. ( ko‘chatlarni ekishda, o‘simliklarni Bog‘lashda, ularni bargini yulishda, qator orasiga ishlov berishda va xakazo). Shuning uchun ham VTM virusi issiqxonalarda keng tarqalgandir. Respublikamizda VTM virusi begona o‘tlarda rivojlanishi ham Aniqlangan. VTM virusini o‘suv davrida o‘simlik bitlari ham tarqatadi. VTM virusini saqlanib qolishda infeksiya manbayi bo‘lib asosan tuproq Hisoblanadi, bu esa issiqxonalarda kasallikni rivojlanib ketishiga olib kelmoqda. QARShI KURASh ChORALARI. Urug‘likni sog‘lom o‘simliklardan mexanik usulda yig‘ib olish kerak. Urug‘likni ekishdan oldin 500 S xaroratda 24 soat qizdirish yaxshi samara Beradi. Urug‘likni 5% margansovka eritmasiga 30 minut ivitish tavsiya etiladi. O‘simlikni iloji boricha ko‘chatsiz ekishga xarakat qilish kerak. Kasallangan o‘simliklar aniqlanib yo‘q qilinishi zarur. Kasallikka chidamli navlar ekish. Tuproqqa mikroelementlarni solish. Issiqxonalardagi tuproqni, ishchi qurollarni 5 % li margansovka eritmasi bilan Dezinfeksiya qilish kerak Ko‘chatlarni ekishda sog‘lomlaridan foydalanish va ularni yetishtirish uchun Tavsiya etilgan barcha agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida va sifatli qilib o‘tkazish Tavsiya etiladi. POMIDORNI BRONZA RANGGA KIRIShI Pomidorni ushbu kasalligi jahonning ko‘pgina mamlakatlarida Tarqalgan. Kasallik bilan zararlangan pomidor barglarida bronza rangidagi dog‘lar Paydo bo‘ladi va asta-sekin barg yuzasini qoplab oladi. Mevalarida esa yumaloq Bronza rang ko‘rinishdagi dog‘lar doira shaklida paydo bo‘ladi. Pomidorni bronza rangiga kirish kasalligini virus qo‘zg‘atadi. Virusning tavsifi tamakining xunuklashishi (urodlevost) kasalligida to‘liq yoritilgan. Virusni o‘suv davrida tamaki trips xashorati tashiydi. Pomidor kasallik Bilan piyozga yaqin ekilganda kuchli zararlanadi, chunki piyozda tamaki tripsi Ko‘plab rivojlanadi. Virus qishda tamaki organizmida saqlanadi Qora dengiz bo‘ynidagi Kavkaz xududida pomidorni erta va kech Ekishda kasallikni rivojlanishida katta farq kuzatilgan ya’ni erta ekilgan pomidor 2- 6 %, kech ekilgan 18-45 % kasallangan. Buning sababi erta ekilgan pomidor tamaki Tripsi qishlovdan chiqqungacha yaxshi rivojlanadi va kasallikka chalinishdan Himoyalanadi. QARShI KURASh ChORALARI. Pomidor dalalarini georgina va piyoz ekiladigan dalalardan uzoqda Joylashtirish kerak buning sababi kasallik tashuvchi tamaki tripsi ushbu ekinlarda Kuchli rivojlanadi. Kasallikka chidamli navlarni ekish; tamaki tripsi oziqlanadigan Begona o‘tlarga qarshi kurash olib borish tavsiya etiladi. Foydalanilgan adabiyotlar.
V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988 2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya po Borbe s nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974 Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo instituta Zaщitы rasteniy, Leningral, 1979. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx Kultur.Leningrad. 1973 6.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987.. 7. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney Kartofelya. Moskva. 1977. 8. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 1982. 6-mavzu: Poliz ekinlarining Virusli kasalliklari va ularga Qarshi kurash choralari O’QITUVCHI: ABDURAXMONOV. SH. M. REJA:
1.Poliz ekinlarining mozaikasi. 2.Bodringning yashil (olachipor, ingliz) Mozaikasi. 3.Bodringning oq (sariq) mozaikasi. 4.Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasi. 5.Poliz ekinlarida qovoq mozaikasini. POLIZ EKINLARINING MOZAIKASI. Mozaika – kasalligini qovoqdoshlar oilasi vakillarida Cucumis mosaic virus Keltirib chiqaradi. Oddiy bodiring mozaikasi asosan ochiq joydagi o‘simliklarni Kasallantirish hususiyatiga ega. Kasallik belgilari o‘simliklar 6-8 ta barg hosil qilgan davrdan boshlab Namoyon bo‘ladi. Kasallangan barglar sargish yashil rangda bo‘lib, yuzasi gadir Budir bo‘lib qoladi. O‘simlik o‘sishdan orqada qoladi, buginlari qisqaradi, Mevasi ko‘rimsiz bo‘lib qoladi.Virus kasalligi bilan kasallangan qovunda – barg Yaprog‘i jigar rangga kirib qolsa, tarvuz bargi marmarga o‘xshaydi, yosh barglari Va uchki novdalari xalok bo‘ladi. Bodring mozaikasi ko‘pgina o‘simliklarni va Begona o‘tlarni zararlaydi.Kasallik bir o‘simlikdan ikkinchi o‘simlikka asosan Shiralar vositasida tarqaladi.Urug orqali tarqalmaydi. Qarshi kurash choralari: ekinzorlardagi begona o‘tlarga va shiralarga qarshi Kurashni o‘z vaqtda o‘tkazish, kasallangan o‘simliklarni namunalarini Ekinzorlardan bartaraf qilish, chidamli navlarni ekish. Bodringning yashil (olachipor, ingliz) mozaikasini virus (Cucumis virus) Qo’zg’atadi. Ushbu virus VTM guruhiga kiradi, kriptogrammasi R/l; */5; E/E; S/Ар. Virionlari tayoqcha shaklli, uzunligi 300 nm, inaktivatsiya harorati 90 C, Oxirgi suyultirish 1:1000000. Barcha poliz ekinlari zararlanadi. Bodringda issiqxonalarda keng tarqalgan, Rossiyada deyarli har bir issiqxonada uchraydi, ammo O’zbekistonda qayd Etilgani haqida xabar mavjud emas. Zarariangan barglarda och-yashil va sariq dog’lar mozaika hosil qiladi, So’gallar paydo bo’ladi, barglar g’ijimlangan shakl oladi. Meva tugunchalari Qurib, to’kiladi, meva kam tugiladi, sarg’ish tus va xunuk shaklga kiradi, ustida Mozaika rivojlanadi (7-8 rasm). Kasallik mexanik usulda (o’simlik shirasi Bilan) va ishchilaming anjomlari bilan oson tarqaladi. Virus dalada keng Tarqalganda hosilning 25 foizi yo’qotilishi mumkin. Virus ancha barqaror, 90°S da 10 daqiqada faolligini yo’qotadi. Tuproq Ustidagi o’simlik qoldiqlarida va urug’da 1 yilgacha saqlanadi. Bodringning oq (sariq) mozaikasini virus (Cucumis virus) Qo’zg’atadi. Kasallik ko’pincha issiqxonalarda yashil mozaika Bilan birga uchraydi. Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-yashil, So’ngra oq tus oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi. Barglar g’ijimlangan shakl olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk Shakl oladi, usti oqish dog’lar, ba’zan bo’rtmalar bilan qoplanadi. Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-yashil, So’ngra oq tus oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi. Barglar g’ijimlangan shakl olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk Shakl oladi, usti oqish dog’lar, ba’zan bo’rtmalar bilan qoplanadi. Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, dalada kuchli Rivojlanganida hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin.Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasini virus (Watermelon mosaic virus) Qo’zg’atadi. Virus barcha poliz ekinlarini, dukkakli o’simliklami va ba’zi begona O’tlami zararlaydi. Zararlangan o’simliklar barglarining tomirchalari oralari Sarg’ayadi, so’ngra barglar ingichkalashadi, ulaming bo’laklari ipsimon shakl oladi. Yosh barglarda mozaika va ulaming ustida so’galsimon shishlar paydo bo’ladi, ular Qiyshayib va burishib qoladi. Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, Dalada kuchli rivojlanganida hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin. Zararlangan o’simliklarning palaklari kalta bo’lib qoladi. Mevalar ustida ham Shishlar paydo bo’lishi mumkin. Virus barcha qovoqdoshlar va dukkakdoshlar oilasiga mansub o’simliklarda va ba’zi Begona o’tlarda saqlanadi. Ekin ichida va daladan dalaga shiralar, barg minyorlari Va boshqa hasharotlar vositasida hamda tuproqqa ishlov berish mashinalari va meva Teruvchilar orqali tarqaladi. Bu kasallik poliz ekinlarida O’zbekistonda qayd etilmagan, ammo uchrashi ehtimol Qilinadi.Poliz ekinlarida qovoq mozaikasini virus (Squash mosaic virus) Qo’zg’atadi. Virusning ikkita irqi mavjud, ular bodringni zararlamaydi. 1-irq Qovun, oddiy va o’ris qovoq, qovoqcha hamda kulchaqovoq (patisson)ni, 2-irq Bulardan tashqari tarvuzni ham zararlaydi. Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O’zbekistonda ham Uchrashi ehtimol qilinadi. Markaziy Osiyoda “qovun mozaikasi virusi” nomi Bilan atalgan qo’zg’atuvchi haqiqatda qovoq mozaikasi virusi ekanligi gumon Qilinadi, chunki bu virus faqat qovun va qovoqni zararlaydi, biroq bodringni, Ko’p irqlari tarvuzni ham, zararlamaydi. Ko’p irqlari tarvuzni ham, zararlamaydi. Zararlangan o’simliklarning barglarida sariq dog’lar, barg ustida shishlar Paydo bo’ladi, tomirchaiari rangsiz bo’lib qoladi, barg xunuk shakl oladi. O’simliklarning bo’yi pasayadi, palak va mevalaming soni kamayadi. Kasallik sog’lom o’simliklarga bodring qo’ng’izchalari, chigirtkalar, Kolorado qo’ng’izi va boshqa kemiruvchi hashoratlar vositasida tarqaladi. 7-mavzu: Mevali daraxtlar Va tokning virusli Kasalliklari va ularga qarshi Kurash choralari. O’QITUVCHI: ABDURAXMONOV. SH. M REJA:
1.Olma mozaikasi. 2.Olma proliferatsiyasi. 3.Olma daraxtining yog’och qismi rezinkasimon bo’lib qolishi Kasalligi. 4.Olma mevalari ytilmasligi va ularning normal rangi Rivojlanmasligi. 5.Olma zaiflashishi kasalligi 6.Nok mevasining qattiqlashishi (toshga aylanishi). 7.Nok zaiflashishi. 8.Olxo’ri cliechagi (sharka, yoki cho’tir kasalligi). 9. Tokning sariq kasalligi. OLMA MOZAIKASI. Ushbu kasallik yer sharining bir qancha davlatlarida ya’ni Yevropa, AQSh, Avstraliya, Xindiston, Latviya, Moldaviya, Belorussiya, Gruziya va boshqalarda ro‘yxatga olingan. Kasallikni virus qo‘zg‘atadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virusning bir nechta shtammlari Mavjud va ularning zarari virus shtammlari va olma navlarini kasallikka chidamlilik Darajasiga qarab aniqlanadi. Angliyada kasallikka moyil navlarni agressiv shtamm Zararlanganda mozaika kasalligi tufayli olmani 30-40 % hosili yo‘qotilgan. Moldaviyada olmaning sariq-yashil va och yashil mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi Virusning ikkita shtammi aniqlangan. Birinchi shtamm bilan zararlanganda kasallik belgilari Erta bahorda o‘sib chiqayotgan yosh novdalardagi barglarda mozaika ko‘rinishidagi noaniq Shakllar, och yashil yoki sariq-yashil rangda paydo bo‘ladi. Harorat oshgan sari kasallik Belgilari rivojlanishi susayadi. Olma mozaikasi kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusning kriptogrammasi: (R) /* : /(16) : S/S : S/*. Virionlari spiral (sferik) shaklda bo‘lib diametri 29 nm ga teng keladi. Virus o‘simlik a’zolarida saqlanadi va zararlangan material hamda emlash vaqtida Yuqadi. Olma proliferatsiyasi. Bu kasallik Janubiy Yevropa va Gollandiyadan Qora dengiz Bo’yidagi davlatlargacha tarqalgan va ushbu mintaqalarda olmaning muhim kasalligi Hisoblanadi. Proliferatsiya tufayli olma hosilining 10-80 foizi yo’-qotiladi. Daraxtlarning novdalari, mevalari va ildizi zararlanadi. Eng ko’zga tashlanadigan Belgisi – “jodugar supurgusi” – novdaning uch qismining o’sishi kamayishi va u erdagi, Odatda tinim davrida bo’luvchi qo’ltiq kurtaklar o’sib, novdalar dastasi (“supurgi”) hosil Bo’lishidir. Ba’zan novdalar dastasi o’rniga barglar rozetkasi rivojlanadi. Novda dastalari va Rozetkalardagi barglar mayda bo’lib qoladi, ochroq yashil tus oladi, barg yonliklarining O’lchami esa yaqqol kattalashadi. Kuzda (sog’lom barglar sarg’aygan paytda) kasal barglar Qizg’ish tus oladi. Daraxtlarning ildizlari yaxshi rivojlanmaydi, zich joylashgan ildiz dastalari paydo Bo’ladi, ularda shishlar va bo’rtmalar rivojlanadi, yirik tomirlar soni kamayadi. Kasal Daraxtlar zaiflashadi,ularning mevalari kichik bo’lib qoladi, og’irligi 30 – 60 foizga Kamayadi, rangi o’zgaradiva 80 foizgachasi bozorbopliginiyo’qotadi. Zararlangan Mayda mevalaming bandi sog’lomlarinikiga nisbatan uzayadi. Bahorda kasal novdalarda barglar oldin chiqadi, ammo ular Sog’lomlaridan biroz keyin gullaydi. Kasallik ba’zi mavsumlarda Ko’proq, boshqalarida kamroq namoyon bo’lishi mumkin. Kasallikni Zararlangan o’simlik to’qimalari ichida joylashuvchi fitoplazmasimon Organizm qo’zg’atadi. Qo’zg’atuvchi organizm kuchli darajada O’zgaruvchan, diametri 200-800 nm, uch qatli membranasi mavjud, Ammo qattiq hujayra qobig’i yo’q. Kasallik zararlangan daraxtlardan sog’lomlariga payvand orqali Hamda bir qator so’ruvchi hasharot (chirildoq-sikada va chigirtka) Turlari vositasida o’tadi. Kasallikning yashirin davri nihollarda 1 Yilgacha, etilgan daraxtlarda 2 yil yoki ko’proq. Ba’zi zararlangan Kattaroq daraxtlar o’z-o’zidan sog’ayib ketadi. Qo’zg’atuvchi Daraxtlaming ildiz qismida qishlaydi. Olma daraxtining yog’och qismi rezinkasimon bo’lib qolishi kasalligi Yevropa (jumladan sobiq Chexoslovakiya) va Shimoliy Amerikaning ko’pchilik Mamlakatlarida, Yangi Zelandiya, JAR va Hindistonda qayd etilgan. Kasallikni Aniqlash oson – yoshi 3 yildan ozroq bo’lgan daraxtlaming shoxlari, lignin hosil Bo’lishi kamayishi natijasida, haddan tashqari egiluvchan bo’lib qolishidir. Zararlangan daraxtlar o’sishdan orqada qoladi, zaiflashadi, hosil va meva o’lchami Kuchli darajada kamayishi mumkin; ko’pincha daraxtlaming tagidan yangi shoxlar O’sadi. Qo’zg’atuvchining barcha izolyatlari bilan kuchli zararlanadigan Lord Labume navi indikator o’simlik sifatida qo’llaniladi. Gala, Golden Delishes, Jeyms Griov, Starking Delishes va Starkrimson navlari ham chidamsiz. Ba’zi navlarda Kasallikni aniqlash qiyin, chunki uning belgilari yaqqol ko’rinmaydi. Olmadan Tashqari nok va behi ham zararlanishi mumkin, behining barglarida xlorozlar paydo Bo’ladi. Qo’zg’atuvchi fitoplazmasimon organizm ekanligi xabar qilingan, ammo bu Aniq isbotlanmagan. Kasallik payvand bilan oson yuqadi, tabiatda tarqalmaydi yoki Tarqalishi juda kam, ammo zararlangan daraxtlarning hosili sezilarli darajada Kamayadi. Olma mevalari ytilmasligi va ularning normal rangi Rivojlanmasligi. Kasallik AQSH, Yvropa, JAR, va Yangi Zelandiyada qayd etilgan Lord Laburne navida iyun oyidan boshlab Mevalar o’sishi va rivojlanishi sekinlashadi, natijada hosil yig’ish Paytida ular kichik va yashil bo’lib qoladi; o’lchami normal bo’lgan Mevalar yaltiroq qizil rang o’rniga kulrang-qo’ng’ir- qizil tus oladi. Ba’zi mevalarda diametri 5 mmcha bo’lgan, chetlari qizil, To’q-yashil, dumaloq dog’lar paydo bo’ladi. Boshqa navlarda Kasallikning aniq belgilari rivojlanmasa ham, hosil kamayib ketishi Mumkin. Kasallikni fitoplazmasimon organizm qo’zg’atishi xabar Qilingan. Kasailik payvand bilan oson yuqadi, tabiatda sekin Tarqaladi va vektori noma’lum. Olma zaiflashishi kasalligi AQSHda Delishes va Golden Delishes navlarini zararlaydi. Oldin bitta novdada kichik, Dumaloq barglar paydo bo’ladi, novda o’sishi juda Sekinlashadi. Bir mavsumda kasailik belgilari butun daraxtga Tarqaladi, birinchi bo’lib zararlangan novda, uchidan Boshlab, qurib qoladi. Uchinchi yilga kelib novdalarning Ko’pchiligi qurib qoladi, 3-4 yil ichida daraxt nobud bo’ladi. Bitta daraxtda paydo bo’lgan kasailik radial yo’nalishlarda Bog’dagi barcha daraxtlarga tarqaladi. Zararlangan daraxtlar Ildizlaridagi tuklar yo’qoladi, mevalari mayda va kechpishar Bo’lib qoladi, bozorbopligini yo’qotadi. Kasallikni Fitoplazmasimon organizm qo’zg’atadi. NOK MEVASINING QATTIQLAShIShI. Kasallik AQShda, Yevropaning barcha davlatlarida Gruziyada, Latviya va Moldaviyada ro‘yxatga olingan. Kasallikni Zarari nok mevasining mazasi va meva sifatini buzilishi bilan aks Etadi.
Nok mevasi hosil bo‘lgandan so‘ng 10-20 kun o‘tgach meva Epidermis to‘qimasi ostida to‘q yashil dog‘ paydo bo‘ladi va shu Dog‘ paydo bo‘lgan joyni mazasi buziladi. Mevani rivojlanishi Davom etgan sari u chuzinchoq bo‘lib chuqurlashib boradi va qotib Qolgan xujayralarni hosil qiladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus emlash vaqtida yuqadi. Nok zaiflashishi Yevropa va Amerikada barcha mamlakatlarda Tarqalgan, Isroilda va Avstraliyada ham qayd etilgan. Kasallikning uchta Asosiy belgisi – daraxtning umumiy ahvoli tez yoki sekin yomonlashishi; Barglar qizg’ish tus olishi va ba’zan ulaming uchki qismlari pastga, yon Tomonlari esa ichiga qarab bukilishidir. Daraxtning umumiy ahvoli tez yomonlashishi odatda issiq va quruq Ob- havo sharoitida, yozda yoki kuzda, daraxt bir necha kun yoki yoki bir Necha hafta ichida so’lishi va nobud bo’lishi bilan ta’riflanadi. Bu odatda Daraxtning umumiy ahvoli sekin yomonlashishi va barglar qizg’ish tus Olishidan so’ngra kuzatiladi. Qo’zg’atuvchi fitoplazmasimon organizm, Daraxtlaming ildiz qismida qishlaydi. Kasallikni sog’lom daraxtlarga Payvand bilan yuqtirish mumkin. Tabiatda qo’zg’atuvchi nok Burgachasining (Psylla spp.) bir necha turi vositasida tarqaladi. Olxo’ri cliechagi (sharka, yoki cho’tir kasalligi). Ushbu karantin kasalligi Yevropa davlatlarida (Avstriya, Angliya, Bolgariya, Vengriya, Germaniya, Gollandiya, Gretsiya, Moldova, Polsha, Rossiya, Ruminiya, Serbiya, Turkiya, Ukraina, Chexiya,Estoniya, Shvetsariya, Shvetsiya, Yugoslaviya) tarqalgan. Sharka bilan olxo’ridan tashqari tog’olcha, o’rik. Shaftoli va ternosliv ham Zararlanadi. Kasallikni virus (Prunus virus 7 – Plum pox virus) qo’zg’atadi. Kasallik Tufayli chidamsiz daraxtlaming 25-50%, ba’zan 100% hosili yo’qotiladi. Zararlangan daraxtlar mevasining ko’pchiligi to’kiladi, qolganlari mayda va Beta’m bo’lib qoladi. Kasallik belgilari daraxtlar virus bilan zararlangandan so’ng 9-11 oy o’tganda Namoyon bo’ladi. Bahorda olxo’ri va tog’olcha barglari va yosh novdalarida Keng xalqa, yoy, tasma va boshqa shakllardagi, kengligi 2-3 mm dan 10-15 mm Gacha keladigan och-yashil yoki och-sariq xlorotik dog’lar va tasmachalar Paydo bo’ladi (11-rasm). Ulaming soni va o’lchami o’simlik navining chidamliligi, zararlanish muddati va ob-havo Sharoitlari bilan bog’liq holda o’zgaradi, Harorat 20-25°S gacha isishi bilan bu belgilar ba’zi Navlarda yo’qoladi, boshqalarida saqlanib qoladi. Yozda iyun oyida kasallikka chidamsiz navlar mevalari ustida botiq nekrotik, to’q-yashil Tusli tasma, xalqa va yarim xalqa shaklli dog’lar rivojlanadi. Meva eti qo’ng’ir yoki qizg’ish Tus oladi, zichlashib rezinkasimon va beta’m bo’lib qoladi, ba’zi qismlarining ichi elimga To’ladi. Meva danaklarida ba’zan botiq, qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi. Zararlangan mevalar Mayda bo’lib qoladi, shakli buziladi, vaqtidan oldin rangga kiradi, ta’mi buziladi, tarkibida Qand moddasi kamayadi va sog’lomlaridan 20 – 30 kun oldin to’kiladi ( 12 – rasm) QARShI KURASh ChORALARI Mevali daraxtlarning virusli kasalliklariga qarshi kurashni eng asosiysi bu sog‘lom Ekindan urug‘lik va ekish materiallarini olishdir. Bundan tashqari urug‘li meva daraxtlarini ya’ni olma va nokning urug‘larini ma’lum Vaqtda termostatda qizdirish va urug‘larni qaynoq suvga ivitish virusdan holi bo‘lishda yaxshi Natijalarni beradi. Shuningdek kasallikni tarqatuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy kurash choralarini o‘z Vaqtida sifatli qilib o‘tkazish kerak. TOKNING SARIQ KASALLIGI. Tokning sariq kasalligi. Tokning sariq (tok barglari zarrin sarg’ayishi – Flavescens doree) kasalligi Fransiya, Italiya, Sloveniya va Ruminiyada tarqalgan. Bahorda zararlangan novdalar o’smaydi, bo’g’in oralari qisqaradi, kurtaklar Yozilmaydi yoki yozilishi kechikadi. Yozda chidamsiz navlaming ko’pchiligida Novdalar (lignin hosil bo’lmasligi sababli) rezinkaga o’xshab, pastga osilib Qoladi, ba’zan novda bo’ylab qora pustulalar paydo bo’ladi, ulaming o’sish Nuqtalari tezda nobud bo’ladi. Zararlangan barglar qattiq va mo’rt bo’lib qoladi, chetlari sal pastga bukiladi, Oftob ta’sirida oq mevali navlaming barglari tilla-sariq, qora mevali navlamiki Qizil tus oladi. Yoz oxirida barglarning asosiy asosiy tomirlarida och- jigarrang Dog’lar paydo bo’ladi va ular nekrozlashadi; ba’zan barglarda 2-3 ta asosiy Tomirlar orasida, oq mevali navlarda sariq, qora mevali navlarda qizil tusli, Serqirra dog’lar hosil bo’ladi (13-rasm). Kasallik gullashdan oldin yoki gullash paytida paydo bo’lsa, to’pgul quriydi, keyinroq Kuzatilsa, meva bandi quriydi va qorayadi, uzumlar burishib, qurib qoladi. Barcha sariq kasalliklarining harakterli belgilari: Barg tomirlari bo’ylab och-jigarrang va qirrali dog’lar mavjudligi va barg chetlari pastga Bukilishi; Novdalar yog’ochlashmasligi; Novdalarda qora pustulalar paydo bo’lishi; Uzumlar burishib qolishidir. Leafroil va corky bark virozlarida barg chetlari pastga bukilishi kuzatiladi, ammo och- Jigarrang yoki qirrali dog’lar va qora pustulalar hech qachon paydo bo’lmaydi; leafroll Kasalligida novda yog’ochlashmasligi uchramaydi; GFLV bilan kasallangan tok barglarida Bunday dog’lar bo’lishi mumkin, ammo burglar bukilmaydi va mo’rt bo’lib qolmaydi; Virozlar uzum burishib qolishiga olib kelmaydi. Qo’zg’atuvchi fitoplazmasimon organizm Ekanligi taxmin qilinadi. U sikada (Scaphoides littoralis) vositasida tokdan vika va Xrizantemaga yuqadi va ulardan tokka qayta o’tadi. Tajribada kasallikni sog’lom o’simlikka Kurtak payvandi orqali yuqtirish mumkin. Kasallik rivojlanishi va zarari. Kasallikni tokzorda sikada tarqatadi. Sikada yiliga bir avlod beradi. Qo’zg’atuvchi zararlangan novdalarda Qishlaydi. Bahorda qo’zg’atuvchini sikadaning nimfasi yoki etuk zoti Yutadi, uch haftadan so’ng ularda tokni zararlash qobiliyati paydo Bo’ladi. Kasallik belgilari vektor vositasida tabiiy zararlanishdan so’ng keyingi Yili kuchli va sistemali shaklda rivojlanadi. Ammo tok boshqa virus (black ring virus) bilan zararlangan bo’lsa, kasallik sistemali Bo’lmasdan, qo’zg’atuvchi to’qimaga kirgan joyda lokal bo’lib qoladi. Keyingi mavsumlarda kasallik rivojlanishi 2 tipda o’tishi mumkin: 1) Sistemali belgilar yildan yilga kuchayadi va oxiri tok nobud bo’ladi; 2) Tok qaytadan zararlanmasa, sog’ayadi; 4-5 yildan keyin qayta Zararlanish yuz bersa, tokda yana 1 – tip sistemali zararlanishning Belgilari rivojlanadi. 7 – Mavzu: KARTOShKANING VIRUSLI KASALLIKLARI. KARTOShKANING ChIZIQChALI MOZAIKASI Ushbu kasallik kartoshka yetishtiilayotgan barcha xududda keng Tarqalgan bo‘lib, katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Morshinistkali mozaikaning xarakterli belgisi kartoshka barglarining Tirishib qolishi va o‘simlikni o‘sish va rivojlanishdan orqada qolishi bilan Ifodalanadi. Chiziqchali mozaikada esa kartoshka barg tomirlarida nekrozlar hosil Bo‘ladi, kasallik kuchli rivojlansa barg butunlay nobud bo‘ladi. Ushbu kasallikni kartoshkada Y – virusi keltirib chiqaradi. Virusning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: R/*: */* : Ye/Ye : S/Ap. Kasallikni rivojlanish darajasi kartoshka navlari, tabiiy sharoit va Virusning shtammlariga bog‘liq. Virus –Y ga tashxis qo‘yishda serologik, elektro-mikroskopik va Indikatorli usullardan foydalaniladi. Infeksiya urug‘lik tuganakda saqlanadi, o‘suv davrida esa o‘simlikdan
O‘simlikka o‘simlik bitlari orqali yuqadi. KARTOShKA BARGINING BUJMAYIShI Ushbu kasallik ham kartoshka yetishtiriladigan barcha xududlarda keng Tarqalgan. Kasallik ta’sirida hosildorlik 38 – 74 % gacha kamayadi. Kasallik bilan zararlangan kartoshkaning barglari xo‘rpaygan Ko‘rinishni beradi, natijada barg plastinkasi chetlari o‘rta tomirga tomon bujmayadi. Kasallik belgilari faqat yuqori yarusdagi barglarda emas balki pastki yarusdagi Barglarda ham kuzatiladi. Kasallangan o‘simliklardan olingan tuganaklar kichkina Bo‘lib ichki tomonida nekroz hosil bo‘ladi. Kasallik belgilarini hosil bo‘lishi virus Shtammlari, tabiiy sharoit va kartoshka navlarining xususiyatlariga bog‘liq. Kasallikni kartoshkada virus –L qo‘zg‘atadi. Virus virionlari dumaloq Shaklda bo‘lib uning diametri 25 nm keladi. Virusning kriptogrammasi Kartoshkaning barg bujmayish kasalligi qo‘zg‘atuvchilari guruhiga kiradi. R/1: 2/* : S/S : S/Ap/ Kasallikni o‘suv davrida har xil o‘simlik bitlari tarqatadi. KARTOShKA BARGINING MOZAIKA KO‘RINIShIDAGI BUJMAYIShI. Kasallik jahonning ko‘plab mamlakatlarida yetishtirilayotgan Kartoshka navlarida aniqlangan. Kasallikni iqtisodiy zarari virus shtammi va Kartoshka navlariga bog‘liqdir. Ushbu kasallikni boshqa kasalliklardan farqi bujmayishi belgilari qari Barglarda emas faqat yosh barglarda kuzatilishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun bir Vaqtning o‘zida mozaika belgilari ham paydo bo‘ladi. Kartoshkada kasallik Qo‘zg‘atuvchisi virus – M hisoblanadi. Uning kriptogrammasi qo‘yidagichadir: */: */: Ye/Ye : S/Ap. Virus virionlari ipsimon ko‘rnishida bo‘lib uzunligi 650 nm va eni 12- 13 nm ni tashkil etadi.Infeksiya manbayi bo‘lib zararlangan tuganak hisoblanadi, o‘suv Davrida esa o‘simlikdan – o‘simlikka o‘simlik bitlari yuqtiradi. Shuning bilan birga Virus o‘simlik sharbati orqali ham yuqadi. QARShI KURASh ChORALARI. Urug‘lik uchun yetishtirilayotgan kartoshkani oziq-ovqat kartoshkasi, Pomidor, qalampir va baqlajon ekilgan dalalardan uzoqda ekish kerak. Urug‘lik Tuganakni miqdordagi chuqurlikka o‘z vaqtida ekish, zararlangan o‘simliklarni Daladan chiqarib yo‘q qilish, kasallikni tashuvchi xashoratlarga qarshi kimyoviy Kurash choralarini qo‘llash, begona o‘tlarni yo‘q qilish va nixoyat virusli Kasalliklarga chidamli navlarni ekish kerak. Foydalanilgan adabiyotlar. V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988 2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989. Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo Instituta zaщitы rasteniy, Leningral, 1979. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx Kultur.Leningrad. 1973 5.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987..
V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney Kartofelya. Moskva. 1977. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 1982. 8 – Mavzu: LAVLAGI VA KARAMNING VIRUS KASALLIKLARI. 8-Amliy mashg’ulot Reja:
Lavlagi mozaikasi Irlandiya sariq kasalligi Karam mozaikasi Zaruriy jixozlar: Kasallangan o’simlik gerbariylari, mikroskop, buyum va Qoplog’ich oyna, lupalar, Petri iikopchalar, preparoval nina, pipetkalar, spirtovka, Pinsentlar. Topshiriq bajarish tartibi: Kasallangan o’simlik gerbariylari va bankalarda Saqlanayotgan namunalami tashqi ko’rinishlariga qarab ajratish, belgilarini yozib Olish va rasmini chizish, zararlangan organlaridan preparat tayyorlab mikroskop Ostida ko’rish. Lavlagi mozaikasini virus (Beta virus) qo’zg’atadi. Virionlari ipsimon Shaklli, 733x15 nm, inaktivatsiya harorati 55...60°C virus o’simlik sharbatida xona Haroratida 2-4 kun saqlanadi. Kriptogrammasi */*; */*; E/E; S/Ap. Virusni Kasallangan barg shirasidan 60°S haroratda 10 minutdan keyin, xona sharoitida 6 Kundan keyin ajratib olish mumkin. Kasallik dunyoning barcha mintaqalarida tarqalgan, O’zbekistonda xo’raki va Xashaki lavlagida qayd etilgan. Lavlagidan tashqari, virus bilan xashaki dukkakli Ekinlar, ismaloq, eshaksho’ra, qaylyug’un, sho’ra, g’umay va olabo’ta ham Zararlanadi. Infeksiya zaralangan o’simliklaming qoldiqlaridaham saqlanadi. Zararlangan o’simlik barglarida mozaika (rangsiz nuqtasimon, dumaloq, Yulduzsimon, to’rsimon dog’lar) rivojlanadi, ulaming usti biroz g’ijimlangan tus Oladi. Bargning kasallangan to’qimalarida xloroplastlar soni kamayib ketadi. Bu Kasallik belgilari yosh barglarda yorqin ifodalansa, keksa barglarda ko’zga Tashlanmaydi. Mozaika asosan urug’lik ko’chatzorlarda uchrab 3-8% o’simliklarni Kasallantiradi. Dog’lar turli kattalikda bo’lib, yupqa bo’lib qoladi, bir necha qavat Ustunsimon to’qimalar o’miga bir qator kubsimon to’qimalar hosil bo’ladi. Ekin ichida virus 44 ta shira turlari asosan lavlagi qora shirasi, yashil shaftoli Shirasi, burgalar, saratonlar va qandalalar vositasida tarqaladi. Bu hasharotlar O’simlik shirasini 6-10 sek. Davomida iste’mol qilgandan keyin tashuvchiga aylanadi Va infeksiyani 30 min. Davomida saqlashi mumkin. Asosiy infeksiya manbai virus Bilan zararlangan, urug’ olish uchun ekilgan ildizmevalar hamda qishlovchi begona O’tlar hisoblanadi; ulardan virus birinchi yil ekilgan lavlagiga o’tadi. Kasallik Ildizmcvalarda saqlanishi tufayli o’simliklarni birinchi va ikkinchi yilda ham Kasallantiradi. Virus kasallangan o’simlik shirasida ko’payadi. Kasallik ildizmevalar hosilini pasaytiradi, urug’ hosilini 20% gacha Kamaytiradi. Kasallangan o’simlikning fiziologik jarayonlari buzilib, fotosintez Faolligi pasayadi. Natijada o’simliklarning ildizmevasi 5-7% ga, qand miqdori 1-2 % ga, urug’ hosil qilish xususiyati 15-20% ga pasayadi. Irlandiya sariq kasalligi lavlagi etishtiradigan Evropaning shimoliy Regionlarda 10-39% ekinzorlarda keng tarqalgan. Bu kasallikning nekrozli va kam Sarg’ayish turlari mavjud bo’lib, ulaming birinchisi urug’dan ungan ko’chatlami 2- 5 ta barg hosil qilgungacha zararlaydi. Bunda barg tomirlari sarg’ayadi. Keksa Barglarda, ulaming uchki qismidan boshlanib, noaniqchegarali sariq dog’lar Hosilbo’ladi. Keyinchalik bu dog’lar bargning asosiga qadar tarqalib, barg yuzasini Butunlay qoplaydi. Natijada, barg bronza yoki qizil rangga kiradi. Kasai barglar Yo’g’onlashib, seret bo’lib qoladi. Ular qo’l bilan tekkanda maydalanib ketadi. Kasallangan barglar floemasidagi elaksimon naylar va ularning atrofidagi hujayralar Nobud bo’ladi, ichi sariq, shilimshiq modda bilan to’ladi. Bargning qoplag’ich To’qimalari sarg’ayib, shishib ketadi. Bunday holat keyin barg yuzasidan barg bandi Va ildizmevalarining o’tkazuvchi naylar bog’lamigacha etib boradi. Barg tomiridagi Sariqlik barg yaprog’iga ham tarqalib, ular qurib qoladi. Sariq kasalligi rozetkaning pastki barglarida namoyon bo’ladi, kuchli Rivojlanganida o’rta yaruslami ham egallaydi. Kasallik belgilari urug’lik Ko’chatlarda yorqin ifodalangan bo’ladi. Irlandiya sariq kasalligini kompleks viruslar keltirib chiqarsada ular zarar Ko’rsatish xususiyatiga qarab farqlanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi egilgan uzun Tayoqcha shaklida bo’lib, 50-55°C haroratda 10 minutda ajralib chiqadi. Bu virus Urug’ orqali tarqalmaydi. Qish faslida bu viruslar lavlagi ildizmevasida saqlanib, kasallikning dastlabki Belgilari aprel-may oylarida namoyon bo’ladi. Ulardan virus hasharotlar vositasida Urug’dan ungan yangi ko’chatlarga va boshqa dalalarga tarqaladi. Kasallik tarqalishida qo’ypechak, sho’ra, g’umay, ochambiti, eshaksho’ra Kabi begona o’tlar acosiy rol o’ynaydi. Kasallik so’ruvchi hasharotlar, mexanik Zararlanish va zarpechaklar vositasida tarqaladi. Kasallik urug’ orqali tarqalmaydi. Kasallangan o’simliklarda barg nobud bo’lishi fotosintez jarayoni buzilishiga, Ildizmevalarhajmi kichrayishiga olib keladi, natijada hosil keskin kamayadi. Masalan, sog’lom o’simlik ildizmevasining og’irligi 284 g, undagi qand miqdori 17,5% bo’lsa, kasal o’simlik ildizmevasiningog’irligi 188 g, qand miqdori 15% ni Tashkil qiladi. Kuchli zararlangan ildizmeva og’irligi 96 g, undagi qand miqdori 14% Gacha kamayadi. Bunday ildizmevalar uzoq saqlanmaydi va tez chirib ketadi. Karam mozaikasini virus (Brassica virus) qo’zg’atadi. Kriptogrammasi D/2; 4,5/16; S/S; S/Ар. Virus bilan karamdan tashqari rediska, turup, sholg’om va boshqa Butguldosh ekin va begona o’tlar zararlanadi. 9 – Mavzu: DUKKAKLI DON EKINLARINING VIRUSLI KASALLIKLARI. SOYA MOZAIKASI Ushbu kasallik jahonning soya yetishtiradigan barcha davlatlarida keng Tarqalgan. Kasallikning zarari hosilni kamayishi, soya doni sifatini buzilishi va uning Tarkibidagi yog‘ va oqsil miqdorini kamayishi bilan ifodalanadi. Soyaning mozaika Kasalligi tufayli hosildorlik 20- 26 % ga pasayar ekan. Kasallikning asosiy belgisi barglarni olachipor rangga kirishi, barglarni Bujmayishi va ularda shishlarni hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Kasallik ta’sirida O‘simlik o‘sishdan orqada qoladi. Soyaning mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchisi virus. Ushbu virus potiviruslar Guruhiga kiradi. Uning kriptogrammasi ushbu guruhga mansub viruslarni xarakterli Belgilarini beradi. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap. Soya mozaikasi virusining alohida Tuzilishi hozircha o‘rganilmagan. Soya mozaikasi qo‘zg‘atuvchisini virionlari ipsimon ko‘rinishida bo‘lib, Uzunligi 750 nm, virusning aktivlashuv (inaktavatsiya) xarorati 55……62 S. Virusga tashxis qo‘yish usullari bo‘lib elektron- mikroskopik va serologik Usul hisoblanadi. Virusning ixtisoslashuvi juda tor. Ushbu fitopatogen tabiiy sharoitda faqat Soyada aniqlangan. Virus urug‘ orqali, o‘simlik bitlari va tadqiqot olib borish davrida Inokulyatsiya qilish jarayonida o‘simlik sharbati orqali yuqadi. Kasallikni tarqalishida asosiy o‘rinni zararlangan urug‘ egallaydi, uning Tarqalishida kasallikka chidamsiz navlarni o‘rni kattadir, ular orqali kasallik 0,2 % Dan 30 % gacha tarqaladi. Tabiatda ushbu virusni turli xil shtammlari tarqalgan. Yapon olimlari Tomonidan ushbu shtammlarni kuchsiz patogenlarini A, V,S va kuchli patogenlarini D, Ye xarflari bilan belgilashgan. KARShI KURASh ChORALARI. Urug‘likni sog‘lom o‘simliklardan yig‘ish, Kasallangan o‘simliklarni o‘z vaqtida aniqlab yo‘q qilish, kasallikni tarqatuvchi O‘simlik bitlariga qarshi kimyoviy kurash choralarini olib borish, ekish vaqtini To‘g‘ri tanlash, eng asosiyni kasallikka chidamli navlarni yaratish va ularni ekish Kerak.
NO‘XOTNING ODDIY MOZAIKASI Kasallik no‘xot yetishtiriladigan ko‘pgina mamlakatlarda jumladan Ukraina, Litva, Qozog‘iston, Rossiya va O‘zbekistonda keng tarqalgan. Mozaika bilan zararlangan no‘xot nimjon bo‘lib o‘lishdan orqada qoladi, Natijada undan olinadigan don hosildorligi va hatto ko‘p massaning miqdori ham Pasayadi. Kasallik bilan zararlangan barg tomirlarida sarg‘ayishni kuzatiladi, Keyinchalik och doirasimon dog‘lar paydo bo‘ladi. Natijada o‘simlik mozaika Ko‘rinishidagi olachipor rangga kiradi. No‘xotning ayrim navlari kasallik bilan Zararlanganda barglar bujmayadi. No‘xot mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus o‘zining tuzilishi va tarkibi jihatidan Loviyani sariq mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi virusga o‘xshaydi. Lekin no‘xot Mozaikasi virusi loviya navlarini zararlay olmaydi. No‘xot mozaikasi virusini o‘simlik bitlari tashiydi, virus ko‘p yillik dukkakli Begona o‘tlarda saqlanadi. Virus urug‘ bilan tarqalmaydi bundan ko‘rinib turibdiki, Virus tabiatlagi begona o‘tlarda ko‘payadi. KURASh ChORALARI. : Ekishni erta tashkil etish, no‘xot ekiladigan Dalalarni ko‘p yillik dukkakli don ekinlari ekilgan dalalardan uzoqda joylashtirish, Urug‘likni o‘z miqdorida sifatli qilib ekish, kasallikka chidamli nav va gibridlarni Ekish tavsiya etiladi. LOVIYANING ODDIY MOZAIKASI.. Kasallik loviya yetishtirilayotgan barcha mamlakatlarda keng tarqalgan. Loviya mozaikasi kasalligi belgilari har xil ko‘rnishda bo‘lib zararlangan O‘simlik mozaika ko‘rinishdagi rangga kiradi, barglari o‘z shaklini o‘zgartiradi, Zararlangan barglar bujmayib pastga qarab qoladi. Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus potiviruslar guruhiga kiradi. Ushbu virusni kriptogrammasi qo‘yidagichadir. R/1 : 3,5/5 : Ye/Ye : S/Ap. Loviya oddiy mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus virionlari apsimon ko‘rinishga Ega bo‘lib, ularning xajmi 750 nm, ularning aktivlashuv (inaktivatsiya) xarorati 580Sni tashkil etadi. Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli Usullardan foydalaniladi. Virus urug‘ orqali tarqaladi. O‘suv davrida esa o‘simlikdan o‘simlikka virusni O‘simlik bitlari tashib o‘tadi. KURASh ChORALARI.: Kasallik bilan zararlangan o‘simlikni o‘z vaqtida Aniqlab yo‘q qilish, ekishni o‘z vaqtida o‘tkazish, kasallikni tashuvchi o‘simlik Bitlariga qarshi o‘z vaqtida kurashish va kasallikka chidamli navlardan foydalanish. BEDA MOZAIKASI. Kasallik Amerika qit’asida, Yevropada, Osiyoda va Yangi Zellandiyada Tarqalgan. Kasallikni zarari bedadan olinadigan ko‘k massani kamayishi, urug‘likni Sifatini va miqdorini kamayishi bilan ifodalanadi. Kasallik belgisi bedada turlichadir: o‘simlik a’zolarining och yashil rangga, Sariq ranga kirishi, barglarni turli xil shaklga kirishi bilan xarakterlanadi. Zararlangan o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi va past bo‘ylilikni hosil qiladi. Beda mozaikasini qo‘zg‘atuvchi virus ko‘p komponentlidir. Buni esa uning Kriptogrammasida ko‘rish mumkin: uning kriptogrammasi: R/1 : 1,1/16 + 0,8/16 : I/I : S/Ap. Virus virionlari batsilla ko‘rinishini aks ettiradi. Virus tabiatda ko‘pgina Shtammlar ko‘rinishda tarqalgan. Virus ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi. Virusga Tashxis qo‘yishda indikatorli, elektron-mikroskopik va serologik usuldan Foydalaniladi. Virusga nisbatan xo‘jayin o‘simlik bo‘lib bir qancha madaniy va Yovvoyi o‘simliklar hisoblanadi. Infeksiyani beda bitlari tashiydi. Virusni saqlanib Qolishda ko‘p yillik o‘tlardan klever, oq donnik, malinali klever va bedaning o‘zi Hisoblanadi. Virus bedadan tashqari bir yillik madaniy ekinlardan kartoshka, pomidor, Qalampir, baqlajon, loviya, no‘xot, soya va lyupinni zararlaydi. QARShI KURASh ChORALARI Beda yetishtirish texnologiyasiga qat’iy e’tibor berish kerak chunki qarigan Beda kasallik bilan ko‘p zararlanadi. Yangi beda ekiladigan dalaning eski beda Dalasidan uzoqda joylashtirish va kasallikka chidamli navlarni ekish kerak. Foydalanilgan adabiyotlar.
V.I.Bilay. – Mikroorganizmы vozbuditeli bolezney rasteniy. Kiev, 1988 2.V.F.Peresыpkin – Selskoxozyaystvennaya fitopatologiya. Moskva,1989. M.Ya.Moldovan. – Virusnыe bolezni tabaka v Moldavii i meropriyatiya po Borbe s nimi. Avtoref.d.b.n. Kishinev,1974 Yu.I.Vlasov. – Trudы vsesoyuznogo nauchno-issledovatelskogo instituta Zaщito‘ rasteniy, Leningral, 1979. Yu.I.Vlasov i dr. – Virusnыe bolezni ovoщnыx i baxchevыx Kultur.Leningrad. 1973 6.I.V.Panarin –Zahita zlakovыx kultur ot virusno‘x bolezney. Moskva ,1985. 7.V.A.Shmыglya i dr.- Metodы diagnostiki virusov v seleksii i Semenovodstve kartofelya.Moskva. 1987.. V.A.Shmыglya.- Diagnostika virusnыx i mikoplazmennыx bolezney Kartofelya. Moskva. 1977. Yu.I.Vlasov i dr. Selskoxozyaystvennaya virusologiya. Kolos. Moskva. 1982 10 – MAVZU; POLIZ EKINLARI VIRUS KASALLIKLARI. 10- amaliy mashg’ulot Reja:
Bodringning yashil (olachipor, ingliz) mozaikasi Bodringning oq (sariq) mozaikasi Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasi Poliz ekinlarida qovoq mozaikasi Zaruriy jixozlar: Kasallangan o’simlik gerbariylari, mikroskop, buyum va Qoplog’ich oyna, lupalar, Petri likopchalar, preparoval nina, pipetkalar, spirtovka, Pinsentlar. Topshiriq bajarish tartibi: Kasallangan o’simlik gerbariylari namunalarni Tashqi ko’rinishlariga qarab ajratish, belgilarini yozib olish va rasmini chizish, Zararlangan organlaridan preparat tayyorlab mikroskop ostida ko’rish. Bodringning yashil (olachipor, ingliz) mozaikasini virus (Cucumis virus) Qo’zg’atadi. Ushbu virus VTM guruhiga kiradi, kriptogrammasi R/l; */5; E/E; S/Ар. Virionlari tayoqcha shaklli, uzunligi 300 nm, inaktivatsiya harorati 90 C, oxirgi Suyultirish 1:1000000. Barcha poliz ekinlari zararlanadi. Bodringda issiqxonalarda keng tarqalgan, Rossiyada deyarli har bir issiqxonada uchraydi, ammo O’zbekistonda qayd etilgani Haqida xabar mavjud emas. Zarariangan barglarda och-yashil va sariq dog’lar mozaika hosil qiladi, So’gallar paydo bo’ladi, barglar g’ijimlangan shakl oladi. Meva tugunchalari qurib, To’kiladi, meva kam tugiladi, sarg’ish tus va xunuk shaklga kiradi, ustida mozaika Rivojlanadi (7-8 rasm). Kasallik mexanik usulda (o’simlik shirasi bilan) va Ishchilaming anjomlari bilan oson tarqaladi. Virus dalada keng tarqalganda Hosilning 25 foizi yo’qotilishi mumkin. Virus ancha barqaror, 90°S da 10 daqiqada faolligini yo’qotadi. Tuproq Ustidagi o’simlik qoldiqlarida va urug’da 1 yilgacha saqlanadi. Bodringning oq (sariq) mozaikasini virus (Cucumis virus) qo’zg’atadi. Kasallik ko’pincha issiqxonalarda yashil mozaika bilan birga uchraydi. Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och-yashil, so’ngra oq tus Oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi. Barglar g’ijimlangan shakl Olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk shakl oladi, usti oqish dog’lar, ba’zan Bo’rtmalar bilan qoplanadi. Zararlangan barglarda ravshan sariq yoki sarg’ish, och- Yashil, so’ngra oq tus oluvchi, yulduz shaklli xloroz dog’lari rivojlanadi. Barglar G’ijimlangan shakl olmaydi. Mevalar kam tugiladi, xunuk shakl oladi, usti oqish Dog’lar, ba’zan bo’rtmalar bilan qoplanadi. Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, dalada kuchli rivojlanganida Hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin. Poliz ekinlarida tarvuz mozaikasini virus (Watermelon mosaic virus) Qo’zg’atadi. Virus barcha poliz ekinlarini, dukkakli o’simliklami va ba’zi begona O’tlami zararlaydi. Zararlangan o’simliklar barglarining tomirchalari oralari Sarg’ayadi, so’ngra barglar ingichkalashadi, ulaming bo’laklari ipsimon shakl oladi. Yosh barglarda mozaika va ulaming ustida so’galsimon shishlar paydo bo’ladi, ular Qiyshayib va burishib qoladi. Kasallikning zarari yashil mozaikanikidan ko’p, dalada Kuchli rivojlanganida hosilni 50% gacha kamaytirishi mumkin. (7-rasm) Bodringning oddiy mozaikasi bilan zararlangan bodring Barglari (qo’zg’atuvchi Cucumis virus 1). ( (8-rasm). Bodringning oddiy mozaikasi bilan zararlangan bodring Mevalari (qo’zg’atuvchi Cucumis virus 1). Zararlangan o’simliklarning palaklari kalta bo’lib qoladi. Mevalar ustida ham Shishlar paydo bo’lishi mumkin. Virus barcha qovoqdoshlar va dukkakdoshlar oilasiga mansub o’simliklarda Va ba’zi begona o’tlarda saqlanadi. Ekin ichida va daladan dalaga shiralar, barg Minyorlari va boshqa hasharotlar vositasida hamda tuproqqa ishlov berish Mashinalari va meva teruvchilar orqali tarqaladi. Bu kasallik poliz ekinlarida O’zbekistonda qayd etilmagan, ammo uchrashi Ehtimol qilinadi. (9-rasm) Tarvuz mozaikasi bilan zararlangan tarvuz o’simligi barglari (qo’zg’atuvchi Watermelon mosaic virus 2). Poliz ekinlarida qovoq mozaikasini virus (Squash mosaic virus) Qo’zg’atadi. Virusning ikkita irqi mavjud, ular bodringni zararlamaydi. 1-irq qovun, Oddiy va o’ris qovoq, qovoqcha hamda kulchaqovoq (patisson)ni, 2-irq bulardan Tashqari tarvuzni ham zararlaydi. Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O’zbekistonda ham Uchrashi ehtimol qilinadi. Markaziy Osiyoda “qovun mozaikasi virusi” nomi bilan Atalgan qo’zg’atuvchi haqiqatda qovoq mozaikasi virusi ekanligi gumon qilinadi, Chunki bu virus faqat qovun va qovoqni zararlaydi, biroq bodringni, ko’p irqlari Tarvuzni ham, zararlamaydi. Ko’p irqlari tarvuzni ham, zararlamaydi. Zararlangan o’simliklarning barglarida sariq dog’lar, barg ustida shishlar Paydo bo’ladi, tomirchaiari rangsiz bo’lib qoladi, barg xunuk shakl oladi. O’simliklarning bo’yi pasayadi, palak va mevalaming soni kamayadi. Kasallik sog’lom o’simliklarga bodring qo’ng’izchalari, chigirtkalar, Kolorado qo’ng’izi va boshqa kemiruvchi hashoratlar vositasida tarqaladi 11 – Mavzu: TAMAKINING VIRUS KASALLIKLARI VA ULARGA.
TAMAKI MOZAIKASI. Tamaki mozaikasi yer sharining tamaki yetishtirilayotgan barcha Mamlakatlarida A+Sh, Avstraliya, Yaponiya, Braziliya, Yugoslaviya, Afrika Mamlakatlari va MDH respublikalarida keng tarqalgan. Ushbu kasallikni zarari tamaki hosilini kamayishi, zararlangan barglar Tarkibidagi nikotin miqdorini oshishi va undan olingan tamaki mahsulotlarini Chekish sifatini pasayishi bilan ifodlanadi. Tamaki mozaikasi birinchi bo‘lib 1982 yil rus virusologiya D.I.Ivanovskiy Aniqlagan va o‘rgangan, keyinchalik bu kasallikni I.P.Xudina, M.F.Ternovskiy, M.Ya.Moldavan va boshqa olimlar o‘rganishgan. Ushbu tadqiqotchilarni fikricha Ushbu kasallik faqat tamakichilikni rivojlantirishda emas balki umumiy Virusologiyani o‘rganishda asosiy muammo bo‘lib qolmoqda. Ushbu ma’lumotlar Faqat shu kasallikka emas balki tamakini boshqa virusli kasalliklariga ham Taalluqlidir. Shuning uchun tamakini virusli kasalliklarini tor doirada o‘rganmaslik Kerak, balki uning qancha tomonlarini ya’ni umumbiologik xususiyatlarini atroflicha O‘rganishni taqazo etadi. Tamaki mozaikasini belgilari kasallikni qo‘zg‘atuvchi virusning shtammiga Bog‘liqdir. Oddiy mozaika bilan zararlangan tamaki barglari olachipor rangga kiradi, Ya’ni och va to‘q yashil dog‘lar gallanib joylashadi, bargning tepa qismi Deformatsiyaga uchraydi va tirishib shishlar hosil qiladi. Tamaki zararlovchi VTM ni boshqa shtammlari orasida sariq mozaika va Xalqali nekrozli dog‘lanishni qo‘zg‘atuvchilari alohida xarakterga ega bo‘lib ushbu Shtammlarni M.Ya.Moldavanov yaxshi o‘rgangan. Tamakining zararlangan Barglarida nekrozli shishlar to‘plami, dog‘lar, doiralar, hattoki ayrim paytlarda Nekrozlar ta’sirida barglar umuman qurib qoladi. VTM virusining kriptogrammasi : R/1 : 2/5 : Ye/Ye : S/O. VTM virusini o‘rganishda elektron – mikroskopik, serologik va indikatorli Usullardan foydalaniladi. VTM tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pgina o‘simliklarni zararlaydi va Xatto ularning organik moddalari tarkibida ham aniqlangan. O‘rta Osiyo sharoitida Virus tabiatda o‘simlik qoldiqlarida infeksiya markazini (ogagini) hosil qilib Saqlanadi. VTM virusi kontaktli viruslar guruhiga kiradi va u o‘simlikdan – o‘simlikka Tamakiga ishlov berish vaqtida va hosilni yig‘ish davrida o‘simlik soki yordamida Yuqadi. Virusni xashoratlar tashishi hozirgi kungacha noaniq bo‘lib turli Tortishuvlarga olib kelmoqda. Virus birlamchi infeksiya tarzida zararlangan o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi, Xatto u ishchi qurollari va idishlarda uzoq vaqtgacha saqlanadi, shuning bilan birga Chekuvchilar qo‘lida ham bo‘lishi mumkin. Virus chekishga mo‘ljallangan tamakida va tuproqda ham bo‘lishi mumkin. KURASh ChORALARI. Tamakini chidamli navlari yetishtirilayotgan dalalarni VTM virusiga Chidamsiz navlar ekilgan daladan uzoqda joylashtirish, almashlab ekishga qat’iy Rioya qilish, ishchi qurollariga formalin preparati va kaliy permanganat (margansovka) eritmasi bilan ishlov berish, ko‘chatlarni dalaga ekishdan oldin Tekshirib kasallanganlarini yo‘q qilish va hatto tamakiga ishlov berishda chekuvchi Odamlarni ishlashiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. TAMAKI BARGINING BRONZA RANGGA KIRISHI. Kasallik Avstraliya, Argentina, Braziliya, Afrika mamlakatlarida, Yevropada, Ukrainada, Moldaviyada, Armaniston va Ozarbayjonda tarqalgan bo‘lib, Tamakichilik bilan shug‘ullanayotgan xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar yetkazadi. Ushbu kasallikni tamakida ikki xil shakli oddiy bronza rangga kirishi va barg Uchini (surovaya) bronza rangga kirishi uchraydi. Birinchi ko‘rinish bilan Zararlanganda tamaki barglarida nekrozli chiziqlar va doirasimon nekrozlar paydo Bo‘ladi, ikkinchi ko‘rinishda esa o‘simlik uchun egilishi va o‘simlikni nobud bo‘lishi (urodlivost) bilan xarakterlanadi. Moldaviyada tamakining ikki xil ko‘rinishi tamaki pastbo‘yligi va xalqali Dog‘lanish xillari aniqlangan. Tamakining pastbo‘yliligi ertangi tamakining Rivojlanish davrida uchraydi. Zaralangan o‘simlik xunuk (urod) ko‘rinishga kiradi Va egiladi, ko‘pgina barglarda ingichka oq chiziqlar paydo bo‘lib keyinchalik Qo‘ng‘ir tusga kiradi va katta-katta nekrozga aylanadi, natijada ushbu barglar nobud Bo‘ladi. Bronza tusga kirish bilan zararlangan barglarda xalqali dog‘lar paydo bo‘lib, Xalqasimon nekrozlar va chiziqlar hosil bo‘ladi. Kuchli zararlangan barglar nobud Bo‘ladi.
Xarorat 36 – 380S va undan yuqori bo‘lganda bargdagi kasallik belgilari o‘sib Chiqayotgan barglarda kuzatilmaydi va o‘simlik qisman sog‘lomlashadi. Kasallik moxorkani ham zararlaydi va u uchki xloroz deb nomlanadi, Kasallikning moxorkadagi zarari kattadir. Ushbu kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar pomidorni bronza rangga kirish Kasalligini qo‘zg‘atuvchi virus guruhiga mansubdir. Uning kriptogrammasi Qo‘yidagichadir: R/* : */* : S/* : S/Th. Virusning virionlari doirasimon ko‘rinishda Bo‘lib uzunligi 40 –120 nm keladi. Virusga tashxis qo‘yishda elektron – mikroskopik, indikatorli usullardan Ko‘plab qo‘llaniladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchi virus o‘simlik sharbati orqali yaxshi tarqalmaydi, Virusni tarqatuvchisi bo‘lib tamaki tripsi hisoblanadi. Ushbu kasallikni qo‘zg‘atuvchi virus bir qancha begona o‘t va manzarali Ekinlarni, jumladan Xrizantema,georgina va boshqalarni ham zararlaydi. Shuning Uchun virus tabiatda keng tarqalgan bo‘lib ushbu ekinlarda saqlanishi va tamaki, Sabzavot ekinlariga o‘tishi uchun infeksiya manbayi sifatida xizmat qilishi mumkin. QARShI KURASh ChORALARI. Kasallikni tarqatuvchi xashoratlarga qarshi uyg‘unlashgan kurash Choralaridan agrotexnik va kimyoviy tadbirlarni vaqtida qo‘llash, dala chetidagi Begona o‘tlarni yo‘q qilish. Tamakidan bo‘shagan dalani yaxshi chuqur xaydash va Almashlab ekishni tashkil etish zarur. Eng asosiysi kasallikka chidamli navlarni ekish Tavsiya etiladi. VIRUSOLOGIYA FANI XAQIDA QMSQAChA MA’LUMOT O‘simliklarning kasalliklari hosil sifati va miqdoriga salbiy ta’sir ko‘rsatib Qolmasdan, balki ularni butunlay nobud qiladi. Xozirgi ekologik sharoitda Kasallangan o‘simlik maxsulotlarini iste’mol qilish insonlar salomatligiga, ishlab Chiqarish jarayonida va xo‘jaliklar iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Barcha o‘simliklarning kasalliklari zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar, Mikoplazmalar, aktinomitsetlar tomonidan keltirib chiqariladi va ular miqdori Yildan-yilga ortib bormoqda. Bu kasalliklarga qarshi kurash jarayonida insonlar Ularga bevosita (kimyoviy, fizikaviy) va bilvosita (agrotexnik, seleksiya) ta’sir Ko‘rsatmoqda. Natijada, kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlarning xususiyatlari O‘zgarib, yangi tur va shakllari vujudga kelmoqda. Xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy, Savdo munosabatlarining kengayishi bir davlat xududidagi kasallik va ularning Qo‘zg‘atuvchilarini boshqa xududlarga tarqalib o‘z arealini kengayishiga sabab Bo‘lmoqda. Ekinlar kasalliklari to‘g‘risida fitopologik bilimlar saviyasi kasallikning kelib Chiqishi, tarqalishi, zarari, patogenlik jarayonining sabablarini to‘g‘ri bilish, ularga Qarshi kurashning ilmiy asoslangan choralarini ishlab chiqish imkonini beradi. O‘simlik kasalliklariga qarshi kurash ularning hosildorligini oshirish, isrof Qilmasdan saqlash maqsadida qaratilgan yagona iqtisodiy siyosatini amalga oshirib Qolmasdan, balki zararsiz, xavfsiz kimyoviy va biologik vositalardan foydalangan Holda inson salomatligini, hamda tashqi muxitni muxofaza qilishga qaratilgan Bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda har bir fermer, qishloq xo‘jaligi mutaxassislari ekinlarning Kasalliklarini to‘g‘ri aniqlab, zamonaviy kurash choralarini qo‘llash asosida, Hosildorligini saqlab qolish yo‘llarini bilishni taqozo qilmoqda. Jaxon qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan maxsulotlarning 30% dan ortig‘i Vegetatsiya davomida kasalliklar, hasharotlar, begona o‘tlar salbiy ta’siri natijasida, 20% ularni omborxonalarda saqlash jarayonida nobud bo‘ladi. Bu zararning Miqdorini kamaytirishda, aholiga ekologik sof oziq-ovqat mahsulotlarini Yetishtirishda kasalliklarni keltirib chiqargan mikroorganizmlar turlar tarkibini Bilish, ularning biologik xususiyatlarini o‘rganish, kasalliklarga qarshi to‘g‘ri Kurash choralarini ishlab chiqish muhim ilmiy va amaliy axamiyatga ega. Kasalliklarga qarshi kurashdan ko‘ra uning oldini olish muhimdir. Buning Uchun kasallik qo‘zg‘atuvchilarini to‘g‘ri aniqlash, kasallik belgilarining namoyon Bo‘lishi, infeksiya manbalarini bilish, ularning ekinlarga keltiradigan zararini keskin Kamaytiradi va ekinzorlarning fitosanitariya holatini yaxshilash imkonini beradi. Ekinlarning kasalliklariga qarshi agrotexnik, biologik, fizikaviy, kimyoviy Kurash choralari keng qo‘llanilmoqda. Bu kurash choralarini to‘g‘ri belgilashda Malakali mutaxassislarning bilim saviyasi va ko‘nikmalari asosiy rol uynaydi. Download 89,48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish