1-mavzu: kirish. Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish. Reja

d
dM  Д  ds  dt
dx
Agar massa bir komponentli bo’lib, ikki qismdan iborat bo’lsa, birinchi qismning zichligi ikkinchi qismga qaraganda kattaroq deb qarash kerak. Bu holda modda zichlik katta qismdan zichlik kichik qismga diffuziyalanadi. Agar shartli ravishda jismni ikki komponentli sistema deb qaralsa, minus ishora dt vaqt davomida ds fazoviy yuzadan dH yo’nalishida perpendikulyar bo’lgan yo’nalishida birinchi komponentni yuqori konsentrasiyali qismdan kichik d konsentrasiyali qismga diffuziyalanishi ifodalaydi. Bu tenglamada - dx zichlik gradyonti, d-diffuziya koeffitsiyenti. Kristall jismdagi diffuziya jarayoni mexanizmi har xil bo’lishi mumkin. O’z-o’zidan diffuziyalanishida ham, qo’shimchaa zarrachalar diffuziyasida ham vakansiya mexanizmi muhimdir. Bu holda diffuziyaning eng oddiy ko’rinishi atomning qo’shni vakansiyaga ko’chishdir, natijada yangi vakansiya hosil bo’ladi.
Diffuzion almashhish mexanizmi kristall katakcha yoqlari o’rtasidagi atom orqali hal etiladi. Bu mexanizm ko’proq yuklar o’rtasida kichik o’lchamli atomlar joylashgan hollarda ro’y beradi.
Masalan, azot bor atomlari joylashgan temirda diffuziyaning shu mexanizmi kuzatiladi.
Ma’lumki, diffuziya tezligi kristall panjaradagi vakantsiya yoki dislokatsion atomlarning zichligiga bog’liq. Temperaturaning oshishi bilan bu nuqsonlarning zichligi ham ortib boradi. Shuning uchun ham diffuziya tezliigi temperaturaga bog’liq.
Diffuzion jarayonlar kristall jismlarda ro’y beradigan faza o’zgarishi-ning sababchilaridir.
Sinov savollari:

1. 
   Metallar deb nimaga aytiladi va ular qanday tuzilishga ega?
   
2. 
   Kristall panjara tugunlaridagi atomlarning o’zaro bog’lanishi qanday bo’ladi?
   
3. 
   Molekulyar, atom, ion, metall bog’lanishlarini izohlang?
   
4. 
   Fazoviy kristall panjaralarning turlari qanday bo’ladi?
   
5. 
   Koordinatsion son nima?
   
6. 
   Kristall panjaradagi buzilishhlar qanday bo’ladi?
   
7. 
   Qattiq holatdagi metallarning erkin energiya qiymati qanday bo’ladi?
   
8. 
   Kristallarning markazlarini yuzaga kelishi va o’sish tezligi nima?
   
9. 
   Metallarning kristallanish jarayoni kim, qachon o’rgangan va qanday xulosaga kelgan?
   
10. 
    Kristallarning hajm birligidagi soni qanday aniqlanadi?
    
11. 
    Ishlab chiqarishda eng ko’p ishlatiladigan metallardan allotropik shakl o’zgarishi qanday bo’ladi?
    
12. 
    Temirning modifikatsiyasi deganda nima tushuniladi?
    
13. 
    Metallarda magnitlanish xossasi nima?
    
14. 
    Kristall jism atomlari diffuziyasi nima?
    
15. 
    Fik qonuni nima?
    

Test savollari:
1.Metallarga Lomonosov M.V. qanday ta’rif berrgan?

1. 
   Metallar bog’lanishi mumkin bo’lgan yaltiroq jismlardir.
   
2. 
   Metallar elektr o’tkazuvchi jismlardir.
   
3. 
   Metallar bog’lanuvchi jismlardir
   
4. 
   Metallar o’zidan issiqlik o’tkazuvchan jismlardir.
   
5. 
   Metallar yaltiroq jismlardir 2.Metallar deb nimaga aytiladi?
   

1. 
   Metallar deb elementlar davriy qismining chap qismiga joylashgan elementlarga aytiladi
   
2. 
   Temperatura pasaygan sari elektr o’tkazuvchanligi ortadigan, issiqlikni yaxshi o’tkazadigan bog’lanuvchan o’ziga hos yaltiroqlikka ega bo’lgan elementlar metallar deb aytiladi
   
3. 
   O’zidan elektr toki va issiqlikni o’tkazuvchi elementlar metallar deb aytiladi
   
4. 
   Bog’lanuvchi elementlar metallar deb aytiladi
   
5. 
   Issiqlikni yutib turuvchi elementlar metallar deb aytiladi.
   

3.Metallar qanday guruxlarga bo’linadi?

1. 
   Og’ir va yengil metallar
   
2. 
   Nodir va qimmatbaho
   
3. 
   Rangli va qora metallar
   
4. 
   Asl va noyob metallar
   
5. 
   Rangli va qimmatbaho metallar 4.Kristall jismlar deb nimaga aytiladi?
   

1. 
   Atomlari tartibsiz joylashgan jism kristal jism deb aytiladi
   
2. 
   Atomlari tartibli joylashgan jism kristal jism deb aytiladi
   
3. 
   Kristal jism deb qattiq jismga aytiladi
   
4. 
   Shakli aniq bo’lgan amorf jism kristal jism deb aytiladi
   
5. 
   Shakli aniq bo’lmagan barcha jismlar kristal jism deb aytiladi 5.Metallarning birlamchi kristallanishi deb nimaga aytiladi?
   

1. 
   Qattiq holatdan suyuq holatga o’tishiga birlamchi kristallanish deyiladi
   
2. 
   Suyuq holatdan gaz holatiga o’tishiga
   
3. 
   Birlamchi kristallanish deb metallarning qotishiga aytiladi
   
4. 
   Jismlarning bir holatdan ikkinchisiga o’tishiga aytiladi
   
5. 
   Metallarning suyuq holatdan qattiq holatga o’tishi ularning birlamchi kristallanishi deb aytiladi.
   

6.Termik analiz paytida metallar temperaturasi qanday asbob bilan o’lchanadi?

1. 
   Termoelektrik parometr bilan
   
2. 
   Termometr bilan
   
3. 
   Simobli termometr bilan
   
4. 
   Elektrik termometr bilan
   
5. 
   Ko’z bilan chamalab o’lchanadi
   

7.Metall kristallik panjarasida hosil bo’ladigan donalarning katta kichikligi nimaga bog’liq bo’ladi?

1. 
   Kristallanish markazlari soniga bog’liq bo’ladi
   
2. 
   Kristallanish markazlarining soni bilan kristallanish tezligiga bog’liq
   
3. 
   Kristallanish tezligiga bog’liq
   
4. 
   Temperaturaga bog’liq
   
5. 
   Metallar turiga bog’liq
   

8.Moddalarning kristal panjara tugunlarida joylashgan zarrachalarni o’zaro bog’lovchi kuchlarga qarab qanday turlarga bo’linadi?

1. 
   Molekulyar, atom, ion, hajm bog’lanishi,
   
2. 
   Molekulyar, ion, metall, atomli bog’lanish
   
3. 
   Ion, metalli, kristallidli bog’lanish
   
4. 
   Metall, atomli, ionli, geksog’analli bog’lanish
   
5. 
   Molekulyar, ionli, koordinatsionli bog’lanish.
   

9.Fazoviy kristall panjaradagi buzilishhlar qanday turlarga bo’linadi?

1. 
   Nuqta li, chiziqli, hajmli,
   
2. 
   Chiziqli, dislokatsiyali, siljishli C) Chiziqli, nuqtali, siljishli, sirtqi
   

4. 
   Nuqta li, siljishli, termomexanikli
   
5. 
   Siljishli, sirtqi, erkini energiya
   

10.Metallar ichida eng og’ir metall qaysi?

1. 
   Oltin
   
2. 
   Volfram
   
3. 
   Molibden D)Platina E)Qo’rg’oshin