1-мавзу. Касбга йўналтириб ўҚитишнинг мақсад ва вазифалари. Касбга йўналтириб ўҚитишнинг

 
Касбий фанлар билан математика алоқадорлигининг ўрни ва 
аҳамияти 
Жамиятнинг 
сиѐсий, 
ижтимоий-иқтисодий 
ривожланиш 
шароитларининг ўзгариши таълим мақсадларининг ўзгаришига олиб келади.
Ҳозирги кунда таълимдан асосий мақсад, аввалгидек, айрим фан асосларини 
ўзлаштиришгина эмас, балки маoлум мақсадга йўналтирилган билимлар 
системасини, олинган билимларни амалиѐтга қўллай билишни, мустақил 
фикрлашни шакллантиришдир. Касб-ҳунар коллежларида умумтаълим 
фанлари, умумкасбий фанлар ва махсус фанларнинг мазмуни биргаликда 
ўқувчиларни мустақил фикрловчи, рақобатбардош кадрлар этиб тайѐрлашга 
қаратилган.
Ишчи ходимлар тайѐрлашнинг муҳим педагогик ва физиологик 
асосларидан бири, болаларни ѐшлик давридаѐқ касбга бўлган қизиқишини 
аниқлаш ва уни мақсадли равишда такомиллаштиришдан иборат. Ҳозирги 
пайтда фан-техника ва ишлаб чиқариш технологияси шундай тезликда 
ривожланмоқдаки, ҳар беш йилда ахборот кўлами икки баробар ортиб 
бормоқда. Бундан маoлум бир турдаги ўқув муассасида таҳсил олиб, 
ўзлаштирган билим, иш-ҳаракат усуллари мутахассиснинг ихтисослиги 
бўйича 30-40 йил тўлақонли касбий фаолият кўрсатишига имкон 
бермаслиги келиб чиқади. Ана шу ҳолат мутахассисдан мунтазам равишда 
мустақил ўқиб-ўрганиб, ўз билим, касбий маҳоратини ошириб боришни 
талаб этади. 
Таълимнинг амалий ва татбиқий йўналишларини кучайтириш 
математик дастур ва дарсликларни тегишли равишда қайта ишлаш ва қайта 
мазмунлаштириш имкониятларига кўп жиҳатдан боьлиқ, албатта. Амалий 
ва татбиқий йўналтиришни характерловчи омилларнинг кўп қисми дастур, 
дарслик ва услубий қўлланмаларда ўз аксини топган бўлиши керак. У 

---

таълимнинг мақсадларида; ўзлаштирилган математик билим ва 
кўникмаларнинг даражаси ва ҳажмига қўйиладиган талаблар мажмуида; 
дарсликлардаги назарий материалнинг баѐнида; мисол ва масалалар 
мазмунида акс этган бўлиши керак. Уларни амалга ошириш учун эса 
маoлум вақт талаб этилади. Шунинг учун бизнинг вазифамиз яoни 
математика ўқитувчилари ва услубчиларининг вазифаси – янги ѐки қайта 
ишланган дарсликларга барча касб-ҳунар коллежлари эга бўладиган 
вақтни кутиб турмасдан ишни фаоллаштиришдан иборат. 
Ўқитишнинг касбга йўналтирилганлиги таълим мазмунининг ўқитиш 
методикасида ҳам акс этиши керак. Ўрганиладиган математик тушунча ва 
услубларни танлашнинг ўзи амалий талаблар таoсири остида, битирувчи 
коллеж ўқувчилари ўз фаолиятларида кўпроқ дуч келадиган тушунча, 
услубларга эoтиборни қаратган ҳолда амалга ошириш лозим. Ўқув 
материалининг баѐни шундай амалий масалалар билан боьланиши керакки, 
бу масалалар соф математик масаланинг қўйилишига олиб келсин. 
Масалан, қуйидаги масалалар шулар жумласидандир: 
1. Диаметри 
63

D
мм бўлган цилиндрик фреза тишлари сони 
z
ни 
аниқланг. Фреза тиши винт чизиьининг қиялик бурчаги 
o
w
30

бўлиб, эни 
40
20


B
мм бўлган тановарни бир текис фрезалашни таoминлайди. 
2. Қандай 
l
узунликдаги пўлат вални олдинги эркин қўзьалувчи ва 
кетинги айланувчи марказларга маҳкамлаб ишлаш мумкинлигини 
аниқланг (Ҳақиқий сонлар. Чексиз кетма-кетликлар). 
3. 
R
радиусли юпқа металл доирадан энг катта сиьимли воронка 
ясашга мўлжалланган сектор қирқиб олиш керак. Металнинг 
деформацияланиши 
ва 
ишлов 
беришга 
қолдирилган 
қўйимлар 
ҳисоблашларда назарга олинмасин (ҳосила). 
4. Фрезалаш йўли билан томонлари 
a
бўлган квадрат кесимли брусок 
тайѐрлаш талаб этилган тановарнинг энг кичик диаметри 
T
D
ни аниқланг. 
Тановар узунлиги 
l
бўлганда йўнилган қиринди ҳажми қанчага тенг 

---

(жисмларнинг ҳажми)? 
Математик тушунчаларнинг хоссаларини баѐн қилаѐтганда амалий 
аҳамияти юқорироқ бўлган хоссаларга эoтиборни қаратиш керак; янги 
билимлар ўрганилган материалнинг амалда қўлланилиш йўллари билан 
бойитилиши зарур. Масалан, функция ва унинг хоссалари қурилиш 
соҳасида, машинасозликда ва бошқа соҳаларда; тўьри чизиқ ва 
текисликлар орасидаги муносабатлар – архитектура, машинасозлик, труба 
ѐтқизишда ва ҳоказоларда қўлланилишини таoкидлаб ўтиш лозим. Бунда 
ҳар қадамда таълимнинг кўргазмалилиги ва қулайлигига эoтибор бериш, 
жозибадор бўлишига қарамасдан, ўқувчиларнинг кўпчилик қисмига 
тушуниш оьир бўлган саволлардан, масалалардан ҳоли бўлиш мақсадга 
мувофиқдир. 
Ялпи таълимда математик билимлар баѐни соддадан мураккабга, 
мисоллардан умумийликка, муҳим хусусийлаштирилган холлардан 
умумлаштиришларга қараб бориши зарурлиги исбот талаб этмаса керак. 
Агар жиддий зарурият туьилса, албатта, бу умумий принцип бузилиши 
мумкин. Масалан, соф математикадан ташқарида функция – бир 
катталикнинг иккинчисига боьлиқлиги; таълим жараѐнида ҳам худди 
шундай бўлиши керак. Функцияни кўпҳадларнинг акс этиш қонуни 
сифатида тасаввур қилиш фойдали, лекин бу юқори даражали абстракт 
тафаккурни талаб этадики, бу биринчи даражали аҳамиятга эга эмас. 
Маoлумки, бу талаблар маoлум бир шароит ва йўллар билан амалга 
оширилади, 
яoни 
математик 
таълимнинг 
техник 
мазмунининг, 
ўқитишининг ҳаѐт билан; назариянинг амалиѐт билан боьлиқлигини 
кучайтириш билан; танланган касбни ҳисобга олган ҳолда ўқитишнинг 
восита, шакл ва мазмунида математик ва касб-ҳунар таълимининг фаннинг 
ички алоқалари ва фанлараро алоқаларни амалга ошириш билан; танланган 
касбнинг йўл-йўриқларини ўрганиш билан амалга оширилади. 

---

Масалан, “Элементар функцияларнинг ҳосиласи” мавзусини ўтишда 
ўқитувчи янги мавзуни мустаҳкамлаш учун қуйидаги мазмундаги вазифани 
таклиф этади: 
Масала: R радиусли юпқа металл доирадан энг катта сиьимли воронка 
ясашга мўлжалланган сектор қирқиб олиш талаб қилинади. Металлнинг 
деформацияланиши 
ва 
ишлов 
беришга 
қолдирилган 
қўйимлар 
ҳисоблашларда назарга олинмасин. 
Ечиш: Секторнинг марказий бурчагини х (радиан) билан белгилаймиз; 
сектор радиуси R конус ясовчиси бўлиб қолади. Конус асосининг радиуси r 
ни конус асоси айланаси узунлиги сектор ѐйи узунлигига тенглиги шартидан
Rx
r


2
, 

2
Rx
r

 ни аниқлаймиз: