1-mavzu: Jamoat binolari haqida umumiy ma’lumotlar. Jamoat binolari va inshootlarini loyihalash bo’yicha shaharsozlik normalari, qoidalari bilan tanishtirish. Reja

Sanitariya-gigiena talablari sog’liqni saqlash muassasalarida, maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktablarda, umumiy ovqatlanish muassasalarida alohida ahamiyat kasb etadi. SHu talablardan kelib chiqqan holda xonalarning tabiiy yoritilishi darajasi va insolyatsiya, binodagi qo’llaniladigan muhandislik jihozlarining turlari (isitish ventilyatsiya, sun’iy yoritish sistemalari) belgilanadi.
O’zbekiston iqlimi issiq, deyarli hududlarda iyulь oyida tashqi havoning o’rtacha temperaturasi +21⁰S dan yuqori. SHuning uchun binolardagi doim odamlar bo’ladigan xonalarning derazalari gorizontning 130⁰ dan 315⁰ gacha oralig’ida joylashgan, ya’ni janubiy-sharq bilan shimoliy-g’arb oralig’ida sektoriga qaratilgan bo’lsa, quyoshdan himoya qilish qurilmalari bilan jihozlanishi talab qilinadi.
Huddi shu sabab, shifoxonalardagi operatsiya xonalar, reanimatsiya zallari va tug’ruqxonalarining derazalari shimolga, shimoliy-sharqqa va shimoliy-g’arbga qaratib, ya’ni quyosh deyarli tushmaydigan yoki qisman tushadigan qilib joylashtirish tavsiya qilinadi.
Sil va boshqa yuqumli kasallarga mo’ljallangan palatalar uchun talab aksincha, ularning derazalarini sharq, janub va janubiy-sharq tomonga qaratish tavsiya qilinadi.
Juda ko’p jamoat binolari ularda bir vaqtda ko’plab odamlar to’planishi bilan ajralib turadilar. Ko’p hollarda bunday xonalarda tez yonadigan narsalardan foydalaniladi (masalan, teatrlardagi dekoratsiyalar va boshqa sahna jihozlari). SHuning uchun jamoat binolarida yong’in paydo bo’lishining ehtimolini kamaytirish, uning tarqalishini cheklash, yong’inga qarshi kurashni osonlashtirish, konstruktsiyalarning mustahkamligini va ustivorligini saqlash, odamlarni tez va behavf evakuatsiya qilish va yong’in oqibatlarni bartaraf qila olish maqsadida maxsus tadbirlar ko’rilgan bo’lishi lozim.
Bu tadbirlardan quruvchilarning vazifalariga kiruvchilarni ko’rib o’tamiz. Yong’in tarqalishi cheklash uchun jamoat binolarining ichini yonmaydigan materiallardan qilinadigan yong’inga qarshi devorlar (brandmauer) bilan qismlarga bo’linadi. Yong’inga qarshi to’siq konstruktsiyalarning turlari va ularning olovbardoshlik chegaralari to’g’risidagi ma’lumotlar 1.1-jadvalda keltirilgan.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, yong’inga qarshi devorlar orasidagi maydon 800 m² gacha bo’lishi mumkin. Eng ko’p maydon faqat bir qavatli binolarda, u ham bo’lsa binoning olovbardoshlik darajasi II darjadan past bo’lmagan hollarda bo’lishi mumkin. Binodagi qavatlar soni ortishi bilan yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydon keskin kamayadi. Olovbardoshligi III darajali binolarda yong’inga qarshi devorlar orasidagi mayda bir qavatli binolarda ham 3000 m² dan ko’p bo’lmasligi kerak. Bunday binolarning qavatlari soni ham 5 qavatdan ko’p bo’lmaydi.
1.1-jadval

Yong’inga qarshi to’siq konstruktsiyalar	Yong’inga qarshi to’siq konstruktsiyaning tipi	Yong’inga qarshi to’siq konstruktsiyaning minimal olovbardoshlik chegarasi, soat
Yong’inga qarshi devorlar	1 2	2,5 0,75
Yong’inga qarshi pardadevorlar	1 2	0,75 0,25
Yong’inga qarshi orayopmalar	1 2 3	2,5 1,0 0,75
Yong’inga qarshi eshiklar va derazalar	1 2 3	1,2 0,6 0,25
Yong’inga qarshi darvozalar, lyuklar	1 2	1,2 0,6

Bir qavatli binolarda ikki qavatli qismi bo’lsa va uning maydoni umumiy maydonnining 15% dan kam qismini band qilgan bo’lsa, u holda yong’inga qarshi devorlar orasidagi maydon bir qavatli binolar uchun qabul qilish mumkin.

Ayrim jamoat binolarida yong’inga qarshi devorlar o’rniga drencher qurilmalaridan (xonaning shiftida o’rnatiladigan, shift bilan pol orasida suvdan parda hosil qiluvchi qurilma) foydalanishga ruxsat beriladi. Masalan, vokzal binosida oradagi masofa 0,5 m bo’lgan, juft o’rnatilgan, suv pardasining har 1 metriga 1 l/s suv sarfini ta’minlay oladigan drencher qurilmasi qo’llanilganda, yong’inga qarshi devor qilmaslik mumkin.
Olovbardoshligi I darajali aerovokzal binosida, agar yerto’la qismida materiallar saqlanishi mumkin bo’lgan omborlar bo’lmasa, yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydonini 10000 m² gacha ko’paytrish mumkin.
1.2-jadvalda keltirilgan talablardan farqli o’laroq maishiy xizmat ko’rsatish muassasalari (1.3-jadval) va magazinlar (1.4-jadval) binolarida yong’inga qarshi devorlar orasidagi maydoniga yanada yuqoriroq darajada talablar qo’yiladi.
1.2-jadval

Binoning olovbardoshlik chegarasi	Eng ko’p qavat soni	Qavatdagi brandmauer devorlar orasidagi maydon, m^2
		1-qavatli binoda	2-qavatli binoda	3-5 qavatli binoda	6-7 qavatli binoda	10-16 qavatli binolarda
I	16	6000	5000	5000	5000	2500
II	16	6000	4000	4000	4000	2200
III	5	3000	2000	2000	-	-
IIIa, IIIb	1	2500	-	-	-	-
IV	2	2000	1400	-	-	-
IVa	1	800	-	-	-	-
V	2	1200	800	-	-	-

13.3-jadval

Binoning olovbardoshlik darajasi	Binodagi qavatlar soni	Yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydoni, m^2
I va II	6	2500
III	2	1000
IIIb	1	800
IIIa, IV, IVa, V	1	500

Maishiy xizmat ko’rsatish muassasalarida binoning olovbardoshlik darajasi I va II bo’lgan hollarda ham yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydoni ko’pi bilan 2500 m², qavatlar soni 6 ta bo’lishi mumkin. Binoning olovbardoshlik darajasi undan past bo’lsa, ruxsat etilgan qavatlar soni ham, undagi yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydoni ham keskin kamayadi. Maishiy xizmat ko’rsatish muassasalarining binolariga bunday yuqori talablar qo’yilishining boisi shuki, ularda tez yonuvchan kimyoviy moddalardan ko’p foydalaniladi va ular ko’pincha shu binoing o’zida saqlanadi.

1.4-jadval

Binoning olovbardoshlik darajasi	Binodagi qavatlar soni	Yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydoni, m^2
		1-qavatli binoda	2-qavatli binoda	3-5 qavatli binoda
I va II	5	3500	3000	2500
III	2	2000	1000	-
IIIa, IIIb	1	1000	-	-
IV, IVa va V	1	500	-	-

Olovbardoshligi I va II darajali savdo muassasalari binolari avtomatik o’t o’chirish vositalari bilan ta’minlangan bo’lsa, ularda yong’inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydonini ikki barobar katta, ya’ni bir qavatli binolarda 7000 m², ikki qavatli binolarda 6000 m² vauch-besh qavatli binolarda 5000 m² qabul qilin mumkin.

Bir qavatli oziq-ovqat magazinlarida va “Universam” tipidagi magazinlarda savdo zali magazinning boshqa xonalaridan 2-tip (olovbardoshlik chegarasi 0,75 soat) yong’inga qarshi devor bilan ajratilgan hollarda, olovbardoshligi IIIa va IIIb darajali binolarda ham 1-tip yong’inga qarshi yevorlar orasidagi maydonni ikki barobar ko’p (2000 m² gacha) qabul qilishga ruxsat beriladi.
Yong’in paytida odamlarni binodan tez va bexatar evakuatsiya qilish talabidan kelib chiqqan holda, jamoat binolaridagi zal xonalar joylashtirilishi mumkin bo’lgan qavatlar soni ham cheklanadi (1.5-jadval).
Demak, o’rinlar soni 600 tadan ko’p bo’lgan zallar hatto olovbardoshligi I, II darajali binolarda ham 3-qavatdan yuqorida joylashtirilmasligi kerak. Kichikroq (300 tagacha o’rinli) zallarni 16-qavatgacha joylashtirish mumkin.
Zal xonalarning asosiy konstruktsiyalari himoyalanmagan metall karkasdan qilinganda, ularni faqat bir qavatli binoda joylashtiriladi. Bunday binoning tomida issiqlik izolyatsiyasi qatlami qiyin yonuvchan yoki yonmaydigan materiallardan qilinganda (olovbardoshlik darajasi IIIa), zaldagi o’rinlar soni 300 tagacha bo’lishi mumkin. Agar issiqlik izolyatsiyasi qatlami uchun yonuvchan materiallar qo’llanilsa (olovbardoshlik darajasi IVa), zaldagi o’rinlar soni 100 tadan oshmasligi kerak.
1.5-jadval

Binoning olovbardoshlik darajasi	Zaldagi o’rinlar soni	Ruxsat etilgan qavatlar soni
I va II	300 tagacha 300 tadan 600 tagacha 600 tadan ko’p	16 5 3
III	300 tagacha 300 tadan 600 tagacha	3 2
IIIa, IV, V, IIIb va IVa	300 tagacha 500 tagacha 100 tagacha	1 1 1

Zal xonalarining asosiy konstruktsiyalari yog’ochdan qilingan hollarda, xatto konstruktsiyalar olovga chidamli qilib qayta ishlangan yoki biror qatlam bilan himoyalangan bo’lsa ham bino bir qavatli qilinishi kerak. Bino yog’och karkasli bo’lganda zaldagi o’rinlar soni 500 tagacha bo’lishi mumkin, karkassiz binoda esa 300 tadan oshmasligi talab qilinadi.

Yong’inga qarshi talablardan kelib chiqqan holda, maktabgacha ta’lim muassasalarida va maktablarda qavatlar soni 3 yoki 4 qavatdan oshirilmaydi. Bunday qavatli binolarni qurish ham istesno tariqasida yirik va o’ta yirik shaharlardagina ruxsat beriladi.
Favqulotda holatlarda odamlarni binodan behatar evakuatsiya qilish uchun har bir qavatda kamida 2 ta chiqish yo’li bo’lishi kerak. Bir qavatli bino uchun chiqish eshiga, yuqoridagi qavatlar uchun esa zina chiqish yo’li hisoblanadi. Faqat 2 qavatli binolarda quyidagi hollarda ikkinchi chiqish yo’li sifatida tashqi ochiq (III-tip) zinadan foydalanishga ruxsat beriladi:

1. 
   olovbardoshligi I va II darajali binolarda ikkinchi qavatdagi odamlar soni 70 tadan ko’p bo’lmasa;
   
2. 
   olovbardoshligi III darajali binolarda 50 dan ko’p bo’lmasa;
   
3. 
   olovbardoshligi bundan past binolarda – 30 tadan ko’p bo’lmasa.
   

Tashqi ochiq zinalarning qiyaligi bolalar bog’chalarida 45⁰ dan va boshqa jamoat binolarida 60⁰ dan ortiq bo’lmasligi kerak.
Bunday zina pillapoyalarining kengligi kamida 0,8 m, yaxlit pog’onasining kengligi esa kamida 0,2 m bo’lishi kerak.
Jamoat binolaridagi zinalar joylashadigan zinaxonalar tabiiy yoritiladigan bo’lishi kerak. Yoritish devorlardagi derazalar yordamida amalga oshirilishi talab qilinadiyu Olovbardoshligi I va III darajali ikki qavatli binolarda har ikkinchi zinaxonani, uch qavatli binolarda esa zina pillapoyalari (marshlar) orasidagi masofa 1,5 m dan kam bo’lmagan hollarda, zinaxonani yuqoridan yoritishga ruxsat beriladi.
Binodagi xonalarning eshigidan to binoning chiqish eshigigacha yoki qavatdagi zinaxona eshigigacha bo’lgan masofa ham binoning olovbardoshlik darajasi, evakuatsiya yo’lidagi odamlar oqimining zichligi (1m² pol yuzasiga to’g’ri keladigan odamlar soni) va xona eshigining qavatdan joylashgan o’rniga bog’liq holda chegaralangan (1.6-jadval).
1.6-jadval

Binoning olovbardoshlik darajasi	Masofa, m, odamlar oqimining zichligi (kishi/m^2) bog’liq holda
	2 gacha	2 dan 3 gacha	3 dan 4 gacha	4 dan 5 gacha	5 dan ortiq
	A. Zinalar yoki tashqi chiqish eshiklari orasida joylashgan xona eshigidan:
I-III IIIb, IV IIIa, IVa, V	60 40 30	50 35 25	40 30 20	35 25 15	20 15 10
	B.Boshi berk yo’lakka chiqadigan xona eshigidan:
I-III IIIb, IV IIIa, IVa, V	30 20 10	25 15 10	20 15 10	15 10 5	10 7 5

Odamlar oqimining zichligini aniqlashda ko’rilayotan chiqish eshigi yoki zinaxona eshigi yo’nalishida joylashga (masalan, koridorning boshqa tomonida joylashgan) barcha xonalarda bo’lishi mumkin bo’lgan odamlar soni hisobga olinishi kerak.