1-Mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari. Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari

Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari 
Biz oldingi mavzuda aytganimizdek, inson yashamog’i uchun ovqatlanishi, 
kiyinishi, shuningdek, uy-joy, ro’zg’or buyumlari, turli jihozlarga ega bo’lmog’i 
zarurdir. Bu zarur hayotiy vositalarning barchasi inson mehnati bilan yaratiladi. 
Kimdir g’alla etishtiradi, kimdir un tayyorlaydi, kimdir bu undan non ishlab 
chiqaradi, kimdir ‘axta xom ashyosi etishtiradi, kimdir ‘axtadan tola ishlab 
chiqaradi, yana kimdir toladan i’ qilib to’qiydi, kimdir kiyim-kechak tikadi va 
hokazo..Ayrim adabiyotlarda daromadlar yaratiladi va ishlab chiqariladi degan 
fikrlarning uchrab qolishining sababi ham ishlab chiqarish jarayonidagi 
munosabatlarni bilmaslikdan deb o’ylaymiz. Ma’lumki, ishlab chiqarishda faqat 

---

mahsulot ishlab chiqariladi, ular sotilib taqsimlangandan keyingina turli 
ko’rinishdagi daromadlar shakllanadi. Shuning uchun biz ishlab chiqarish 
jarayonida sodir bo’ladigan munosabatlarni o’rganish ilmiy va uslubiy ahamiyatga 
ega deb o’ylaymiz va, shunga ko’ra, bu jarayonni batafsil ko’rib chiqish zarur deb 
hisoblaymiz.Tahlilda «ishlab chiqarish imkoniyati» tushunchasiga ham o’rin 
ajratiladi. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, 
uning qobiliyatidan iboratdir.Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida 
tabiatga, mehnat ‘redmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, 
stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Mehnat ‘redmetlari esa 
bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (er-
suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Ularning yordamida ishchi tabiat 
ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu ashyolarni o’zining iste’moli 
uchun zarur bo’lgan shaklga keltiradi.Ikkinchi guruhga materiallarni saqlash uchun 
mo’ljallangan mehnat vositalari (stisternalar, turli xil bochkalar, quvurlar, omborlar 
va boshqalar) kiritiladi.Uchinchi guruhga ishlab chiqarish jarayonida bevosita 
qatnashmaydigan, lekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari 
kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin 
emas yoki to’la va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo’llar va 
boshqalar misol bo’la oladi . Ko’’chilik ka’ital tushunchasini tarixiy tushuncha deb 
qarab, uning ka’italizmga xosligini isbotlaydi va ka’italni o’z egasiga qo’shimcha 
qiymat keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan ko’’ayuvchi, o’suvchi qiymat deb 
hisoblaydi. Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fisherlar 
ka’italga daromad keltiruvchi, foyda keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb 
qaraydilar. Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun 
zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga 
muvofiq faoliyatidir. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, 
foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy 
shakllarga bog’liq bo’lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatdir, mehnat 
bo’lmaganda kishi bilan tabiat o’rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo’lmas 
edi. 

---