1-mavzu: “Iqtisodiy siyosatga kirish” fanining nazariy asoslari

Iqtisodiy siyosat












1-rasm. “Iqtisodiy siyosat” tushunchasi tarkibiy elementlari.

Iqtisodiy adabiyotlarda "iqtisodiy siyosatning sub'ekti" atamasi odatda davlatning o'ziga tegishlidir. Bu ko'rinish soda bo’lib, iqtisodiy nazariyada kengroq yondashiladi. Iqtisodiy siyosatning bir qancha sub'ektlari mavjud, bularga quyidagilar kiradi: davlat, uning tarkibiga kiradigan mintaqaviy, mahalliy institutsional tuzilmalar, shuningdek, nodavlat birlashmalar, ittifoqlar.

Ushbu sub'ektlarning harakat usullari turlicha bo’lib davlat iqtisodiy va siyosiy hokimiyatga ega. Davlat turli guruhlarning manfaatlarini o'zaro bog'lashi, muayyan umumiy maqsadlarga erishish yo'lida ularni faol bo'lishga undashi uchun hokimiyatga ega. Uyushmalar, uyushmalar esa, qonun chiqaruvchi hokimiyatga ega emas va faqat o'zlarining iqtisodiy kuchiga tayanishi mumkin.
Davlat boshqaruv tizimi doirasida hokimiyat funksiyalarining taqsimlanishi mavjud. Parlamentlar darajasida iqtisodiy siyosatning asosiy yo'nalishlarini muhokama qilish va tasdiqlash bo'lib o'tadi. Uni amalga oshirish uchun mas'ul ijro hokimiyati - hukumatdir. U, o'z navbatida, siyosatni amalga oshirish huquqlarini (va vazifalarini) institutsional organlarga beradi.
Vazifalar taqsimotining xususiyati davlatning tashkiliy-siyosiy tuzilishining turiga bog'liq. Ma'lumki, u federal, konfederal, markazlashgan va boshqa tuzilmalarga ega bo'lishi mumkin. Federatsiyada iqtisodiy siyosat sub'ektlarining uchta darajasini ajratish odatiy holdir: federal, mintaqaviy va mahalliy.
G'arb huquq tizimi sharoitida davlatga yaqin tuzilmalar ya’ni iqtisodiy siyosat sub'ekti bo'lgan tuzilmalar mavjud. Bularga ommaviy-huquqiy maqomga ega bo'lgan muassasalar kiradi. Ular mustaqil institutlar (xususiy firmalar kabi) emas va davlat boshqaruv apparatiga uning tarkibiy qismi sifatida kiritilmagan. Ular boshqaruvning muayyan sohalariga o'tkaziladi, davlat boshqaruvi tuzilmalari faoliyati doirasidan chiqariladi. Masalan, Germaniyadagi bunday muassasalarga mintaqaviy sug'urta idoralari, urushdan keyingi yuklarni tenglashtirish jamg'armasi va mahalliy kasalxonalar kassalari tizimi kiradi. Shveytsariyada bunday bo'limlar jamoat transportini qo'llab-quvvatlash agentligi, yong'in xavfsizligi tashkilotlari hisoblanadi.
Bunday institutsional tashkilotlar iqtisodiyotda (davlat va xususiy sektor o'rtasida) o'rta, oraliq pozitsiyani egallaydi. Ular xususiy firmalar odatda davlatning haddan tashqari to'g'ridan-to'g'ri va faol tartibga solish roliga qarshi bo'lganligi sababli yaratilgan. Ushbu shakl murosali tashkiliy variant hisoblanadi. U tartibga solish amaliyotida nisbatan kamtarona rol o'ynaydi.
Iqtisodiy siyosat sub'ektlari orasida davlatdan yuqori turuvchi xususiyatga ega institutlar ham mavjud. Ularning faoliyati davlatlararo shartnomalar tizimi bilan bog'liq. Milliy hokimiyat organlari o'zlarining boshqaruv funktsiyalarining bir qismini ularga o'tkazadilar. Millatlararo iqtisodiy siyosatning bir shakli ana shunday vujudga keladi. Uning eng yorqin misoli Yevropa hamjamiyatining faoliyatidir.
Iqtisodiy siyosatning nodavlat subyektlariga aholining muayyan qatlamlari va guruhlari manfaatlarini ifodalovchi turli birlashmalar kiradi. Bular, birinchi navbatda, kasaba uyushmalari, tadbirkorlar birlashmalari, kooperativlar va boshqalar. Iqtisodiy siyosatning ijtimoiy jihatlarini amalga oshirishda diniy va madaniy tashkilotlar ham ma'lum (kamtarroq bo'lsada) rol o'ynaydi.
Iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda tadbirkorlar uyushmasining roli deyarli davlat darajasidagidek katta. Bu rolning asosi hokimiyatga guruh bo’lib bosimni tashkil qilish imkoniyatidir. Albatta, xususiy guruhlar manfaatlarini yo'naltirish davlatning maqsadli yo'nalishi bilan aniq mos kelmasligi mumkin, bu nazariy jihatdan jamiyat farovonligini o'z faoliyatida birinchi o'ringa qo'yadi. Shuning uchun bunday uyushmalar va davlat o'rtasida ularning mumkin bo'lgan hokimiyat funktsiyalarining namoyon bo'lishi uchun ochiq kurash ko'pincha paydo bo'lishi tasodif emas.
Bu kurashda davlat har doim ham imtiyozli holatda emas. Tadbirkorlar uyushmalari (qisman kasaba uyushmalari) reklama, jamoatchilik bilan aloqalar sohasidagi mahoratli harakatlari tufayli ma'lum afzalliklarga ega. Ular saylov tizimiga ta'sir o'tkazish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Ba’zan ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri parlament a’zolariga bosim o‘tkazadilar, gohida esa o‘zlari ushbu davlat hokimiyati organida vakillik izlaydilar. Bu kasaba uyushmalariga iqtisodiy siyosatning borishiga “ichkaridan” ta’sir o‘tkazish imkoniyatini yaratadi. Parlament doirasida ular odatda o'z yondashuvlarini butun milliy iqtisodiyot manfaatlarining namoyon bo'lishining eng yuqori shakli sifatida reklama qilishga moyildirlar. Bu xususiy iqtisodiy vazifalarni amalga oshirishning siyosiy usulidan boshqa narsa emas. Shu sababli, davlat jamiyatda mavjud bo'lgan guruh manfaatlarining yig'indisini doimiy ravishda hisobga olishi kerakligi umumiy qabul qilingan.
Davlat va xo'jalik birlashmalari, guruhlari manfaatlarini muvofiqlashtirish varianti shundan iboratki, bu birlashmalarga davlat qo'lidan ma'lum bir funktsional vazifalar doirasi berilishi mumkin. Masalan, Shveytsariyada ishlab chiqarish birlashmalariga yuqori sifatli professional sertifikatlashtirish huquqi berilgan. Qishloq xo‘jaligi birlashmalariga agrar siyosatni amaliy amalga oshirish vazifasi yuklangan. Germaniyada hunarmandlar korporatsiyasi shogird unvonini olish uchun imtihon topshirish huquqiga ega. Davlat tomonidan tegishli sohadagi ko’pgina huquqlar texnik nazorat birlashmasiga o'tkazilgan.
Bundan tashqari, davlat biznes uyushmalari bilan o'z manfaatlarini muvofiqlashtirish variantlarini izlaydi. Tarif kelishuvlari tizimi bunga misol bo'la oladi, uni amalga oshirishda davlat, kasaba uyushmalari va tadbirkorlar birlashmalari birgalikda ishtirok etadilar va umumiy murosa qarorlariga kelishadi.
Iqtisodiy siyosatni olib borishda bevosita ishtirok etuvchi davlat institutlari va iqtisodiy birlashmalardan tashqari, iqtisodiy siyosat bo'yicha qaror qabul qilishga bilvosita ta'sir ko'rsatadigan guruhlar va institutlarni ham aytish kerak. Gap siyosiy tashkilotlar, partiyalar, ommaviy axborot vositalari, iqtisodiyot sohasidagi nufuzli arboblar, olimlar va siyosatchilar, ekspert kengashlari va nihoyat, jamoatchilik fikri haqida bormoqda. Bu sub'ektlarning iqtisodiy siyosat xarakteriga ta'sir darajasi siyosiy tizimning turiga, uning tuzilishiga, barqarorligiga, mamlakatdagi vaziyatga bog'liq.
Demak, rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy siyosat yuritishning o‘rnatilgan tajribasi shuni ko‘rsatadiki, “iqtisodiy siyosat” tushunchasi “davlat tomonidan tartibga solish” atamasidan kengroqdir. Iqtisodiy siyosatni olib borishda davlat tashabbuskor, obrazli qilib aytganda, anchagina katta orkestrning dirijyori sifatida harakat qiladi. Makroiqtisodiy tartibga solish bo'yicha harakatlarning muvaffaqiyati davlatning totalitar kuchida emas, balki uning olib borilayotgan siyosatning barcha ishtirokchilarining birgalikdagi harakatlarini oqilona tashkil etish qobiliyatidadir. Ular bilan hamkorlik qilmasa, davlat orkestrsiz dirijyor vazifasini bajaradi.