1-mavzu: Globallashuv sharoitida dunyoning siyosiy xaritasi XX asr 50-60 yillarida xalqaro munosabatlar

XX asr 70-90 yillarida va globallashuv sharoitida xalqaro munosabatlar.

60- yillarni oxiriga kelib Yevropagi xalqaro munosabatlar, turli davlvatlar tomonidan keskinlik holatini yumshatishga qaratilgan yo‘lni qidirish bilan harakterlanardi. Harbiy-strategik tenglik sharoitida kuch ishlatish siyosatining kelajagi yo‘qligini ko‘rsatdi. G‘arb dunyosida keli­shuv­lar yuritish g‘oyasi yuzaga kela boshladi.
Yevropada kollektiv xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha chora tadbirlarni muxokama etishga qaratilgan Yevropa mamlakatlari kengashini chaqirish tashabbusi Sovet Ittifoqiga va boshqa sotsialistik davlatlarga ta’luqliyedi. Ammo bunday takliflar ko‘proq propagandistik harakterga ega edi va sovet rahbariyatining umumiy keskinlashuvga qaratilgan siyosatini o‘zgartirmasedi. Bunday siyosat 1968 yil Chexoslovakiyaga Varshava shartnomasiga a’zo davlatlarning asossiz holda harbiy askar kiritlgani bo‘ldi. Bu voqea ma’lum vaqitgacha keskinlikni yumshatish jarayonini to‘xtatib qo‘ydi. Shunga qaramay tinchlikni va xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan Yevropa mamlakatlarining hamqorlik tendensiyasi davom etdi.
1969 yil mart oyida Varshava Shartnomasi Tashkilotiga a’zo davlatlar umumyevropa kengashiga amaliy tayyorgarlik ko‘rish taklifi bilan barcha Yevropa mamlakatlariga murojat etdi. Bu murojatni G‘arbiy Yevropadagi betaraf davlatlar qo‘llab quvvatladi. Bu maslada Finlyadiya muhim rol uynadi. Finlyandiya hukumati 1969 yil may oyida Yevropa mamlakatlari, AQSH va Kanada oldida kengash o‘tkazilishini tashkillashtirishda o‘z xizmat­lari­ni taklif etdi. Davlatlararo boshlangan maslaxatlar xalqaro munosabat­lar­da yangi holatni – umumyevropa jarayonini ochib berdi.
SSSR va AQSH, hamda Sovet Ittifoqi va G‘arbiy Yevropa mamlakat­lari o‘rtasidagi munosabatlarda ijobiy harakatlar yuz berishi asosida maslaxat uchrashuvlari boshlanib ketdi. Buning natijasida, 1975 yil 30 iyulda Xelsinki shahrida davlat rahbarlari darajasida Yevropada xavfsizlik va hamkorlik Kengashi (EXHK) o‘z ishini boshladi. 1975 yil 1 avgustda 35 davlat rahbarlari tomonidan tantanali ravishda Kengashning YAkuniy akti imzolandi. Tarixda ushbu hujjat EXHTning Xelsinki Yakuniy akti nomini oldi.
70 – 80- yillar chegarasida SSSR va AQSH o‘rtasidagi munosabat­larda yangi keskinlashuv yuz berdi. Uning bir necha sababalari boredi.
Jumladan, 70- yillardagi energetik va xomashyo inqirozi “uchunchi dunyo” davlatlari bilan rivojlangan kapitalistik mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarni keskinlashtirib yubordi. Jahonda inqilobiy yangilanish jarayoni davom etmoqda edi. 1975 yil Partugaliyaning sobiq mustamlakalari Angola va Mozambikda revolyutsion-demokratik hukumatning yuzaga kelishi, 1974 yil Efiopiyadagi inqilob, 1978 yil Afg‘onistondagi inqilob, 1779 yil Nikaraguada Samosa rejimini ag‘darilishi, 1979 yil Ironda shoxga qarshi qaratilgan inqilob – bularning hammasi AQSHning xukmron doiralari tomonidan mag‘lubiyat tarzida qabul qilindi. Buning ustiga bunday holat o‘taketgan o‘ng kuchlar tomonidan AQSH hukumatining “zayifligi” va “layoqatsizligi”, xatto “Moskvani qo‘li” borligi sifatida jar solindi.
70 – 80- yillar chegarasida xalqaro munosabatlardagi keskinlashuv Savet Ittifoqining tashqi siyosatidagi harakatlari bilan ham bog‘liq bo‘ldi. Jumladan, Varshava Shartnomasi Tashkilotiga a’zo davlatlar hududida SSSRning o‘rta masofaga uchuvchi rakatelari joylashtirildi. 1979 yil dekabirda Afg‘onistonga sovet qo‘shinlarini kiritilishi va 1981 yil dekabirida Polshada harbiy holatning e’lon qilinishi, jahon hamjamiyatida nrozilikni kuchayishiga olib keldi. Sovetlarga qarshi qaratilgan yangi kompaniya boshlanib ketdi. Buning oqibatida qurollanish poygasining yangi bosqichi boshlandi. Natijada 80- yillar birinchi yarmida ikki buyuk davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashdi.
70- yilada Yevropa qittasidagi xalqaro munosabatlar bir muncha yaxshilangan bo‘lsada, ammo dunyoning boshqa hududlarida vaziyat keskinli­gi­cha sahlanib turdi. Buyuk davlatlarning siyosati natijasida dunyoning turli hududlarida to‘qnashuvlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Jumladan, Yaqin Sharqdagi to‘qnashuvlarni oladigan bo‘lsak, 70-90- yillarda va xatto XXI asr boshida Falastin muammosining xal etilmaganligi va Isroilni qo‘shni arab mamlakatlari bilan to‘qnashuvlarining saqlanib turishi, bu hududda tinchlik va xavfsizlikga katta xavf solmoqda.
Xalqaro munosabatlarda qurollanish poygasiga chek qo‘yish masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Ma’lumki Ikkinchi jahon urushidan so‘ng qurollanish poygasi ikki buyuk davlat o‘rtasida roy bera boshladi. Buning ustiga ommaviy qirg‘in qurolining yangi turlari ishlab chiqildi va butun insoniyatni jar yoqasiga olib keldi. 1986 y oktabrida SSSR 10 ming yadro raketaga, AQSH esa 14,8 ming yadro raketaga ega edi. Qurollanish poygasiga chek qo‘yish va ularning ma’lum turlarini qisqartirish masalalari bo‘yicha ikki buyuk davlat rahbarlari o‘rtasida bir necha uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Jumladan, 1987 yil noyabrda Vashingtonda KPSS MK Bosh kotibi M.S.Gorbachyov va AQSH prezidenti R.Reygan o‘rtasida navbatdagi uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Uchrashuv natijalariga ko‘ra o‘rta va yaqin masofaga uchuvchi raketalarni yo‘q qilish bo‘yicha SSSR va AQSH o‘rtasida shartnoma imzolandi.
80-90- yillar chegarasida SSSRda va sotsialistik tizim mamlakatlarida ro‘y bergan demokratik inqilobiy vaziyat xalqro munosabatlarida tub burilishning yasalishiga sabab bo‘ldi. 1991 yil oxiriga kelib “sotsialistik jamiyat”ni tashkil etuvchi barcha to‘zilmalari (O‘zaro iqtisodiy yordam Kengashi, Varshava Shartnoma Tashkiloti) o‘zil kesil tarqab ketdi. Albaniyada, Bolgariyada, Vengriyada, Polshada, Ruminiyada, Chexiyada va Slovakiyada liberal-demokratik rejimning o‘rnatilishi, hamda GDR bilan GFRlarning birlashishi Yevropadagi vaziyatni tubdan o‘zgartirib yubordi. Bunday o‘zgarishlar Yevropa mamlakatlarining tashqi siyosatida yangicha yo‘l tanlashga va xalqaro munosabatlarda o‘z o‘rniga ega bo‘lishga imkon yaratdi. Natijada, Sharqiy Yevropa mamlakatlari Yevropa Ittifoqiga va NATOga qo‘shilish istagini bildirdilar.

TEST
1. Ikkinchi Jahon urushida qancha sovet fuqarolari halok bo‘ldi?

a) 27 mln* b) 28 mln c) 29 mln d) 30 mln
2. Ikkinchi Jahon urushida qancha sovet fuqarolari nogiron bo’lib qoldi?
a) 11.5 mln b) 12 mln c)12.5 mln* d) 13 mln
3. «Marshall rejasi» bo‘yicha G‘arb davlatlari qaysi davlatdan yordam oladi?
a) Buyuk Britaniya b) AQSH* c) Xitoy
d) SSSR
4. Qaysi davlat iqtisodiyotni to‘liq ichki resurslar hisobiga, o‘z kuchi bilan tikladi?
a) Buyuk Britaniya b) AQSH
c) Xitoy d) SSSR*
5. Qachon SSSR da sanoat ishlab chiqarishi hajmi urushdan oldingi darajasidan oshib ketdi?
a) 1949-yil b) 1950-yil* c)1952-yil d)1953-yil
6. I. Stalin qachon vafot etdi?
a)1951-yil b) 1952-yil c)1953-yil* d) 1954-yil
7. Stalinning o‘limidan so‘ng hokimiyat uchun kurashda kim g’olib bo’ladi?
a) L.Brejnev b)M.Gorbachyov c) V.Lenin d)N. Xrushchyov*
8. Kimning hokimiyatda turgan yillari tarixda «iliqlik» davri degan nom olgan?
a) L.Brejnev b)M.Gorbachyov c) V.Lenin d)N. Xrushchyov*
9. 1953 – 1964-yillarda kim davlatni boshqargan?
a) L.Brejnev b)M.Gorbachyov c) V.Lenin d)N. Xrushchyov*
10.Iqtisodiy sohada sovet davlati tarixida birinchi marta qaysi sohalarni ishlab chiqarishning ustuvorligi belgilandi?
a) yengil sanoatning,xalq iste’moli mollari* b) o’g’ir sanoat, kimyo sanoati
c) metallurgiya, yengil sanoat e) xalq iste’moli mollari,kimyo sanoati
11. 1940-yillar oxiri – 1950-yillar boshi AQSHda nimaning avj olishi bilan xarakterlanadi?
*A) Siyosiy reaksiyaning B) Madaniy reaksiyaning
C) Iqtisodiy reaksiyaning D) A va C
12. Nechanchi yilgi saylovlarda respublikachilar partiyasidan nomzod Duayt Eyzenxauer g‘olib chiqdi?
A) 1950-yilgi B) 1955-yilgi
C) 1945-yilgi *D) 1952-yilgi
13. Senator Jozef Makkarti davlat organlarida josuslar va kommunistlarni aniqlash uchun tekshiruvlar olib bordi va bu AQSH tarixiga qanday nom bilan kirdi?
A) Konservatizm *B) makkartizm
C) Kommunizm D) Duaytizm
14. Qachondan AQSHda fuqarolar tengligi uchun harakat o‘zining eng yuqori nuqtasiga yetdi. Ko‘plab joylarda qora tanlilarning g‘alayonlari bo‘lib o‘tdi?
A) 1950-yillar B) 1980-yillar
*C) 1960-yillar D) 1970-yillar
15. 1963-yili otib o’ldirilgan AQSH prezidenti kim?
A) Ronald Reygan B) Lindon Jonson
C) Katta Jorj Bush *D) Jon Kennedi
16. Qora tanlilar tengligi uchun hara kat ning eng mashhur arbobi, Nobel tinchlik muko-foti sovrindori, ruhoniy Martin Lyuter King qachon o‘ldirildi?
A) 1970-yili * B) 1968-yili
C) 1975-yili D) 1962-yili
17. 1960-yil lardagi fuqarolar huquqlari uchun harakatning o‘ziga xos tomoni shundaki,
u ommaviy ijtimoiy norozilik harakatlari bilan bir paytga to‘g‘ri keldi. Bu harakat vakillari, ayniqsa, AQSHning qaysi davlatga qarshi olib borayotgan urushga qarshi keskin norozilik namoyishlarini uyushtirdi?
A) Shimoliy Koreyada B) Laosda
*C) Vyetnamda D) Xitoyda
18. 1960-yillar ijtimoiy-siyosiy burilish lar davri bo‘ldi?
*A) 1950-yillar B) 1940-yillar
C) 1960-yillar D) 1970-yillar
19. Demokratlar partiyasining Uotergeyt mehmonxonasidagi saylovoldi shtabiga respub-likachilar vakillari tomonidan uyushtirilgan qanday ish «Uotergeyt ishi» nomli siyosiy janjalga aylanib ketadi?
A) To’g’ri javob Cva D
B) Demokratlarga qarashli Uotergeyt mehmonxonasiga portlovchi uskuna o’rnatilishi
C) Demokratlar partiyasi a’zosining o’ldirilishi
*D) Xufiya eshitish vositalarining o‘rnatilishi
20. «Uotergeyt ishi»nomli siyosiy jan jalga aylanib, prezident Richard Niksonning impich-
mentiga (iste’fosiga) olib keldi.
A) Jozef Makkarti *B) Richard Nikson
C) Duayt Eyzenxauer D) Jon Kennedi

Topshiriq

AQSH

SSR
Ven diagrammasi

SAVOL: AQSH va SSRni Ven diagrammasi asosida ta’riflang.

SSR
KLASTER USULI


SAVOL: SSRni Klaster uslubidan foydalanib a’zo davlatlarni yozib chiqing.