32-Mavzu. Yer yuzasi tahlili Yer yuzasi rastr DEM (raqamli relyef modeli) orqali yanada yaxshiroq tasvirlanishi mumkin, biroq vektor koʻrinishidagi triangulatsiya tarmoqlari orqali ham samarali tasvirlanadi. Geografik axborot tizimi uchun yer yuzasining tahlili juda muhim hisoblanadi. GAT orqali biz berilgan joyning yuzasini kosmik rastr suratlar orqali uch oʻlchamli (3D) tasvirini, koʻz orqali yoki GAT fazoviy tahlili asosida joyning relyefli modelini barcha tafsilotlari bilan yaratib, keyin koʻrishimiz mumkin. Yer yuzasi tahlili natijasida oʻzimizga kerakli boʻlgan ma’lumotlarni qisman olishimiz mumkin. Bu tahlil quyidagi savollarga javob topishda katta rol oʻynaydi, jumladan: Bir xil relyefdagi nuqtalar qaysilar? Yer yuzasining qaysi qismlari bir xil yoʻnalgan? Yer yuzasidagi kimyoviy moddalarning kamayishi va tarqalishi qanday tartibda joylashgan? Yer yuzasi tahlili, oʻz navbatida, bir nechta tahlil boʻlimlariga boʻlinadi va quyida ular haqida tushunchalar berilgan. Kontur gorizontallar bu bir xil qiymatdagi nuqtalarni birlashtiruvchi chiziqlardir. Ya’ni, agar nuqtalar bir xil balandlikda boʻlsa va bu nuqtalar gorizontallar yordamida birlashtirilsa, gorizontallarning joylashuvi balandlikning Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari 131 qay tarzda oʻzgarishini koʻrsatadi. Gorizontallar bir xil balandlikdagi yuzalarni topishda juda qulaydir. Bundan tashqari, bu gorizontallar orqali relyefning joylashuvi va yer yuzasidagi qiyaliklarning tarqalishini koʻrish mumkin. GATda yer yuzasi sathini tahlil qilishda maxsus dasturlar avtomatik ravishda bir xil qiymatdagi qiyaliklarni birlashtiradi. Biz bunday operatsiyani bevosita dasturga kiritib qoʻyib ishlatishimiz yoki GAT dasturidagi buyruqlar tablosi (panel)dan tanlab kiritishimiz mumkin. Bu operatsiya yordamida vektor chiziqlar hosil boʻladi. Qiyalik har bir katakdan olingan qiymatning qoʻshni katakchaga nisbatan maksimal oʻzgarish darajasining koeffitsiyentini koʻrsatadi. Bundan tashqari, agar masofa boʻyicha olib boriladigan boʻlsa, masofa oʻzgarishi bilan yer yuzasining oʻzgarishini foiz hisobida koʻrsatishi ham qiyalikka kiradi. Shu yerga qoʻyish kerak boʻlgan qiyalik qiymati qancha kichkina boʻlsa, yer yuzasi shunchalik tekis boʻladi yoki aksincha. Agar qiyalik bizga foiz hisobida koʻrsatilgan boʻlsa, 2 metr koʻtarilganda masofa 100 metr boʻlsa, u
holda quyidagi formula orqali topiladi: bu yerda Q – qiyalik, % da; a – balandlik yoki koʻtarilish, metrda; b – gorizontalyoki masofa, metrda.
Demak, bunday parametrli qiyalikning foizi 2 ga teng boʻladi. Qiyalikni bu tarzda hisoblash va tahlil qilish GATda modellashtirish jarayonida juda muhimdir. Bundanqiyalik tahlilidan keyin bizga qiyaligi katta yoki kichik boʻlganGeoaxborot tizimining ilmiy asoslari yuzalar yanada aniqroq koʻrinishda va foydalanuvchilarga qiyaligi yuqori boʻlgan togʻli zonalarni koʻrsatib, xavfning oldini olishimiz mumkin boʻladi (4.29-rasm).Ushbu rasmda yer yuzasi tahlilidan keyin 3 xil qiyalik qiymatlari koʻrsatilgan. Aspekt bu suratdagi har bir katak qiymatining qoʻshni katakka nisbatan maksimum oʻzgarishini shimoldan soat mili yoʻnalishi boʻyicha yoʻnalishini koʻrsatadi. Aspekt tepalik va togʻli hududlarda joyning relyeflari va undagi xususiyatlarni koʻrsatishda muhim hisoblanadi. Togʻlik qiyaligi (Hillshade) tahlili. Bu tahlil natijasida yer sathining gipotetik (yoʻl qoʻyiladigan) yorugʻlik oʻlchami rastr formatning har bir kvadrat katakchasidan aks ettirilayotgan yorugʻlik hajmini oʻlchash orqali topiladi. Bu tahlil suratni yorugʻlik manbayiga qoʻyib, har bir katakchasining qoʻshni katakchaga nisbatan qiymatini hisoblash orqali amalga oshiriladi. Togʻlik qiyaligi (Hillshade) tahlili. Bu tahlil natijasida yer sathining gipotetik (yoʻl qoʻyiladigan) yorugʻlik oʻlchami rastr formatning har bir kvadrat katakchasidan aks ettirilayotgan yorugʻlik hajmini oʻlchash orqali topiladi. Bu tahlil suratni yorugʻlik manbayiga qoʻyib, har bir katakchasining qoʻshni katakchaga nisbatan qiymatini hisoblash orqali amalga oshiriladi.
