1-mavzu. Fan ijtimoiy – madaniy xodisa. Fanlarning tasnifi. Reja

Tabiiy fanlar – tabiat haqidagi fandir (yunoncha, tabiat-physis, lotincha, natura). Tabiiy fan ob`ektlari aksariyat hollarda moddiydir (makon va zamon bundan mustasno, biroq ba`zi koncepciyalarga ko’ra, makon va zamon moddiy ob`ektlarning xossalari bilan bog’liq ravishda o’rganiladi). Moddiy ob`ektlar narsa va maydondan iborat. Maydon (gravitacion, elektromagnit) – hajmga ega bo’lmasa-da, lekin makon va zamon o’lchoviga ega. Predmetli sohasiga ko’ra, tabiiy fanlar fizika, kimyo, biologiya, geologiya va, albatta, qator xususiy sohalar (fanlar)ga bo’linadi. Mexanika, elektrodinamika, molekulyar fizika, organik kimyo, analitik kimyo, ornitologiya, fiziologiya, biogeoximiya, ekologiya kabilar shular jumlasidandir. Tabiiy fanlar tabiatni o’rganadi, deyish ham mumkin.
XX asr o’rtalaridan insonning ma`naviy-ijodiy faoliyati va tabiatning ideal ob`ektlari: (intellekt, ong, xudo, Platon g’oyalari) din, san`at, jamiyat, davlat, xuquq, iqtisod kabilarni o’rganuvchi barcha fan sohalari ham teologiya, dinshunoslik, estetika, sociologiya, etika-estetika, iqtisod, xuquqshunoslik kabilar ham ruh haqidagi fan, deb ataldi.
Ruh haqidagi fan ideal ob`ektlar haqidagi fandir. Qanday bo’lishidan qat`i nazar, ideal ob`ektlar mavjud va realdir. Biroq ular hajm va makon o’lchoviga ega emas.
Shuni ham aytish kerakki, barcha fanlarni tabiiy deb atash mumkin, zero insonning o’zi tabiatning bir bo’lagidir, demak uning ma`naviy va moddiy faoliyati, barcha tirik mavjudotlar faoliyati tabiiy bo’lgani kabi tabiiydir. Biroq bunday umumlashtirish formal bo’lar edi. Chunki insonga iroda erkinligi xos va u tabiat kabi erkin yaratuvchanlik xususiyatiga ega.
Tabiiy va ruh haqidagi fanlardan tashqari yana shunday fanlar tizimi borki, ularni ham tabiiy, ham ruh haqidagi fanlar qatoriga qo’yish mumkin: psixologiya, antropologiya, sociologiya, socibiologiya, ekologiya va esxotologiya kabilar shular jumlasidan. Ular qatoriga matematikani ham kiritishimiz mumkin, chunki undagi qator muammolar, masalan, Leybnic va Nьyuton asoslagan differencial va integral tenglamalar tabiatshunoslik fani bilan bog’liq bo’lsa, boshqa qator muammolar: sof aql, sof aqlning erkin faoliyati ijodiy jarayondir.
Shuni ham ta`kidlash joizki, agar fanlarning ma`lum sohaga, predmetli yo’nalishlariga qarab dastlabki bo’linishi amalga oshirilsa, unda xususiy sohalar boshqa klassifikacion invariantlarga ega bo’ladi.
Mantiqiy-predmetli darajada yangi ilmiy sohalarning paydo bo’lishini uchta asosiy tarkibiy qismlarga: predmet, metod, maqsadli bilishga ajratish mumkin. Bunday tarkibiy qismga bo’linish, albatta, muammoni soddalashtiradi va sxemalashtiradi, bir qaraganda bunday yondashuv etarli darajada to’g’ri va hatto keng tarqalgandek tuyuladi (fan institutlarida yangi bilim sohalarining kelgusida rasmiylashtirish muammosi). «Fan va ilmiy bilish» tushunchasida berilgan predmet sohalaridagi tadqiqotlarning boshqa tomoni, uning fundamental va amaliy sohalarni metodologik tahlil qilganda namoyon bo’ladi. Bunday bo’linish muammolariga alohida to’xtalmok kerak.