1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

1masala.Tarihni bilish, undan to'qri va holis hulosalar chihara olish inson ma'naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Shularni nazarda tutib, quyida biz mamlakatimiz tarihida muayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy harashlar va ta'limotlar haqidaqisqacha to'htalib o'tamiz.
Zardushtiylik ta'limoti. Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo'lgan davr maqsuli bo'lgan diniy-falsafiy ta'limotlardan biri zardushtiylikdir. Bu ta'limotga Zardusht asos solgan bo'lib, SHarq va harbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashqurdir.
U o'z davrida halqni ezgulik va adolat g’oyalariga da'vat etish, qayotbahsh an'analarni shakllantirish, deqqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirishda muhim aqamiyatga ega bo'lgan.
Zardushtiylikning bosh kitobi «Avesto»dir. Unda qadimgi halklarning dunyo to'qrisidagi tasavvurlari, o'ziga hos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy harama-harshi kuchlari yahshilik va yomonlik, yoruqlik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, qayot va o'lim borasidagi harashlar o'z ifodasini toptan. «Avesto»da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarih, etika, tibbiyotga oid ma'lumotlar qam berilgan.
Markaziy Osiyoda buddaviylik qam o'z o'rniga ega. U diniy-falsafiy ta'limot sifatida qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning ohiri va V asr boshlarida vujudga kelgan. U Jahonda keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta'limotga asos solgan donishmand Sidharta uriqidan chiqqan Gao'tama qisoblanadi. Keyinchalik u «Budda», ya'ni nurlangan degan laqabga ega bo'lgan. Buddaviylik islomga qadar O'rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqei jiqatidan juda katta o'rin tutadi. Bu ta'limot O'rta Osiyoga eramizdan avvalgi II- 1 asrlarda kirib kelgan. Tarihiy manbalarga ko'ra, uni Toharistonga balhlik savdogarlar olib kelishgan. Kushonlar davrida buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi. «Halqchil bo'lganligi uchun O'rta Osiyoga keng yoyilgan. Buddaviylikning O'rta Osiyoga yoyilishi quyidagi to'rt bosqichdan iborag.
Birinchi bosqich. Kushonlardan oldingi davr. Bu eramizdan avvalgi I asrga to'qri keladi. Bu davrga oid yozma manbaalar bizgacha etib kelmagan.
Ikkiichi bosqich. Bu davrda buddaviylik Urcha Osiyoga keng tarqalgan edi. Ayniqsa, uning aqloqga oid masalalar, halq ommasini sabr qanoat va bardoshga da'vat etuvchi g’oyalarni ilgari surganligi muhim aqamiyat kasb etgan.
Uchinchi bosqich. Bu davrda O'rta Osiyoda buddaviylik ta'limotining manbalari yoyilgan.
To'rtinchi bosqich. (IX-XIV asrlar) islom O'rta Osiyoda hukmron dinga aylanishi bilan bu din siqib chiharilgan juda zaiflashib ketgan.
Buddaviylikning O'zbekiston va Hindiston halqi o'rtasida o'z davrida ma'naviy ko'prik bo'lib hizmat qilganligi aniq. Halqlarimiz orasidagi do'stlik va birodarlikning ildizlari u davrga borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, ayniqsa, yoshlarimizning qind halqi, uning madaniyat va san'atiga qiziqishi tasodifiy emas.
Moniy ta'limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. U zardushtiylik va hristianlikning natijasida vujudga kelgan. Moniy fors va arab tillarida bir necha risolalar yozgan. Lekin ular bizgacha etib kelmagan Moniy hatto «Moniylik yozuvi» nomli alifbo qam tuzgan uning ta'limoticha, qayotda dastavval nur dunyosi - yahshilik va zulmat dunyosi yozuvlik bo'lgan. Ular o'rtasida abadiy ko'rash boradi, inson ikki unsurdan (ruh-nur farzandi, jism zul­mat mahsuli) iborat. Moniylik halq ommasi manfaatlarini qimoya qiluvchi ta'limot bo'lgani sababli hukmron mafkura harshiligiga duch kelgan.
Moniylik ta'limoti asosida Mazdak ta'limoti yuzaga kel­gan. U eramizning V-VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470-529 yillar) bo'lgan. Mazdak va uning maslakdoshlari o'z harashlarida halq ommasiga suyangan. Halqning ozodlik, erkinlik hurlik yo'lida olib borgan harakatlarigi rahnamolik qilini uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari ko'payib ketgan. Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo'lida ko'rashga da'vat etuvchi mafkura sifatida hizmat qilin. Unda asosiy yozuvlik boylikka hirs qo'yish va o'ta kambaqalik qoralanadi. Mazdakiylar harakati, eramizning VI asrida bostirilganiga haramay, turli mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. O'rta Osiyoda Mukanna, Ozarbayjonda Bobak boshlik deqqonlar va shahar kambaqallarining zulmga harshi ko'rashlari bunga misol bo'ladi.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta'imotlar, ular ilgari surgan g’oyalar bugungi kunda qam muhim aqamiyatga ega. Sanab o'tilgan qadimgi diniy-falsafiy ta'limotlar, ya'ni zardushtiylik, uning bosh kitobi «Avesto», Mo­niy ta'limoti, «Moniy yozuvi», mazdakiylik harakati jamiyatda adolat, erkinlik, teng huquqlilik tamoyillarini kapop toptirishiga da'vat etgan. Vatan ozodligi yo'lida jon fido etgan Muqanna boshchiligidagi harakat nafaqat O'rta Osiyoda, balki boshqa o'lkalarida qam aks-sado bergan. Vatanimizning o'sha davrda shakllangan va rivojlangan boy madaniyati, milliy ma'naviyatimiz, falsafamiz Jahon civilizaciyasiga katta ta'sir ko'rsatgan.
Sirasini aytganda, mamlakatimiz tarihi islom dini yurtimizga kirib kelgan davrdan boshlanmaydi. U islomga qadar qam ming yillar mobaynida rivojlanib kelgan shonli tarihiga ega.