1-mavzu. Falsafa faning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

2. Dunyoqarash tushunchasi, uning tuzilishi va tarixiy shakllari. Dunyoqarash - inson ongi, bilishining zaruriy tarkibiy tuzilmasidir. Dunyoqarash nafaqat inson ongining shunchaki boshqa bir qator elementlaridan biri, balki, ularning murakaab o’zaro ta’siridir.Har bir kishining dunyoga nisbatan o’z qarashi, o’zi va o’zgalar, hayot va olam to’g’risidagi tasavvurlari, xulosalari bo’ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va xulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini belgilaydi. Shu ma’noda, dunyoqarash - insonning tevarak atrofini qurshab turgan voqelik to’g’risidagi, olamning mohiyati, tuzilishi, o’zining undagi o’rni haqidagi qarashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoqarash - olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir.
Dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Bu jihatdan har bir davrning, har bir avlodning, har bir ijtimoiy guruhning o’ziga xos dunyoqarashi mavjud. Shungako’ra dunyoqarash o’ziga xos alohida, maxsus va umumiy xususityalarga ega bo’ladi. Dunyoqarashning ijtimoiy o’z-o’zini anglash sifatidagi xususiyati shuki, u muhim hodisa va voqealarga kishilarning o’z hayotiy maqsad va manfaatlari asosida, ularning shaxsiy yoki ijtimoiy mavqelaridan kelib chiqqan holdagi munosabatlarining ifodalanishidir. Shunga ko’ra dunyoqarash insonning dunyoni kundalik ogda aks ettirishigina bo’lmay, balki uni qayta o’zlashtirishi natijasi sifatidagi bilimlari hamdir.
Dunyoqarashnig o’ziga xos maxsus xususiyati shuki, unda mifologiya, din, falsafa, fan, siyosat, huquq, san’at, axloq kabi ijtimoiy-ma’naviy faoliyatning maxsus bir shakli sifatida ham qaraladi.
Dunyoqarashning umumiy xususiyati shuki, u insonni va o’zini anglashi, tushunishi, bilishi va baholash ususli bo’lishi jihatdan uning har qanday moddiy va ma’naviy faoliyatida o’z ifodasini topadi.
Dunyoqarashning tarkibiga borliqning oddiy hissiy va aqliy in’ikosi sifatida hosil bo’lgan sezgi, idrok va tasavvurlardan tortib, nazariy tafakkurda mantiqiy jihatdan qayta ishlanib hosil bo’lgan mifologik, diniy, falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, badiiy, va ilmiy bilimlar, nuqtai nazarlar, ishonch va e’tiqodlaning barchasi kiradi. Dunyoqarash, shu bilan birga, kishilarning kundalik turmushidagi oddiy hayotiy-amaliy malaka va ko’nikmalarini, ularning bilish va baholashga oid yo’l-yo’riqlari, ishonch va e’tiqodlari, niyat va maqsadalarini, ideal orzu va umidalrini, xullas, amlaiy va ilmiy bilimlarining jamini o’z ichiga oladi. Dunyoqarash o’z ichiga yana kishilardagi xurofiy, afsonaviy, g’ayri ilmiy nuqtai nazarlarni, salbiy, reaksion qarashlarni ham o’z ichiga oladi. Dunyoqarash yuqorida sanab o’tilganlarning oddiy yig’indisi bo’lmay, balki ularning mantiqiy birligidir.
Har bir kishi hayotiy faoliyati jaryonida ulg’ayib borishi bilan uning muayyan dunyoqarashi ham shakllanib, tarkib topa boshlaydi. Uning ma’lum bir barqaror shaklga kelishi bilan inson shaxs sifatida ko’rina boshlaydi. Aks holda shaxs bo’la olmaydi. Muayyan jamiyat doirasidagi dunyoqarashlar majmuasi uning e’tiqodini tashkil etadi.
E’tiqod – insonlar tomonidan faol qabul qilinadigan o’zlarining butun hayotiy intilishlari va ong tarziga mos bo’lgan qarashlar. Qisqacha aytadigan bo’lsak, muayyan maqsad, qalriyatga ishonch, shu asosda shakllangan inson dunyoqarashining eng barqaror elementidir. E’tiqodning shunday bir undaydigan yoki qo’zg’atadigan deymizmi kuchi borki, odamlar ba’zan o’z hayotini tahlikaga qo’yib, hattoki o’limga ham tik borishadi.
Dunyoqarash tushunchasiga qisqacha xotima berar ekanmiz, dunyoqarash insoniyatning o’tmishi, hozirgi va kelajakdagi hayoti sharoitlarini anglab olingan qadriyatlar tizimdan iboratdir. Jamiyat rivojlanib borar ekan insonning amaliy va nazariy bilish faoliyati, xullas, bir butun dunyoqarashi ham takomillashib boradi.
Dunyoqarashning tarixiy shakllari.Dunyoqarashning dastlabki tarixiy shakli mifologik dunyoqarashdir. Mifologik (yunoncha: mifos – naql, rivoyat; logos– tushuncha, ta’limot) dunyoqarash insoniyat ijtimoiy taraqqiyotining boshlang’ich bosqichlariga xos bo’lib, inson dunyoni tushunishning o’ziga xos oddiy usuli, ya’ni xayoliy in’ikosi sifatida paydo bo’lgan.
Miflar har xil xalqlarning fantastik mavjudotlar, xudolar va qahramonlarning ishlari haqidagi turli qadimiy rivoyatlaridir. Ammo bir qator asosiy mavzular va motivlar rivoyatlarda takrorlanib kelinganligini ko’rishimiz mumkin. Xususan, turli xalqlarning ko’pgina rivoyatlari asosan kosmik mavzularga bag’ishlanganini ko’rishimiz mumkin. Ularda olamning boshlanishi, vujudga kelishi, tuzilishi, tabiatning eng muhim hodisalarining paydo bo’lishi, dunyoviy garmoniya va odamning yaratilishi haqidagi savollarga javoblar izlashga harakat qilingan. Mifologiyada iblislarning engilishi natijasida dunyoning yaratilganligi, bunyod (ijod) etilganligi yoki ibtido bo’lmish shaklsiz holatdan asta sekin rivojlanib tartibga solinganligi, xaosdan kosmosga aylanganligi haqida ko’plab rivoyatlar mavjud. Shu bilan birga esxatologik miflar ham mavjud. Ularda olamning bo’lajak falokati va ba’zi bir qator holatlarda esa uning yana qaytadan vujudga kelishi haqida tavsiflar mavjud.
Olamning kelib chiqishi haqidagi qarashlar bilan birga miflarda insonning paydo bo’lishi, yashashi, hayoti, dunyodagi o’rni, ishlari tabiat kuchlari bilan olib borgan kurashlari, ma’naviy kamolot sari intilishlari, nihoyat,uning o’limi, hayot so’qmoqlarida duch kelishi mumkin bo’lgan turli sinovlarga ham e’tibor berilgan. Odamlarning madniyatda erishagan yutuqlari – olovni topishlari, hunarmandchilik, dehqonchilik, urf-odat, an’analarning ixtiro qilinishi ham miflarda g’oyat katta o’rin egalladi.
Rivojlangan xalqlarda miflar bir-birlari bilan bog’langan bo’lib, yagona hikoyalarda qatorlashdi. Masalan, o’zining g’oyaviy-badiiy mukamalligi va chuqur insonparvarlik yo’nalishlari bilan muhim va qimmatli madaniy-marifiy qadriyatlar qatoridan mustahkam o’rin egallagan mif namunalari mavjud. Ular qadimiy shumerlarning “Gilgamish” haqidagi eposi, Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, hindlarning “Mahobhorot”, “Ramayana”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Go’ro’g’li”, “Alpomish”, “Manas”, “Qirq qiz” va boshqa ko’plab folklor asrlaridir. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining yaratgan ko’pchilik afsonalar va rivoyatlarga yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat o’rtasidagi kurash xarakterlidir.
Mifologik dunyoqarashning xususiyati shuki, unda hamma narsa va hodisalar bir-birining ishtirokchisi sifatida tasvirlanadi. Buning natijasida bir xil buyumlarning sifatlarini ikkinchi xil buyumlarga bemalol ko’chirish mumkin bo’ladi. Mifologik dunyoqarashda tabiat kuchlari alohida jonli vujudlar ko’rinishida jonlantirib tasvirlanadi. Mifologiyada bir xil narsalarning xossalari ikkinchi xil narsalarga bemalol ko’chirilganligi sababli, u xayolotga keng yo’l ochib beradi. Natijada, unda tasvirlangan obrazlar har qanday o’zgarishlar qilishi va jasoratlar ko’rsatishi mumkin bo’ladi.
Mifologik dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu oddiy rivoyat emas, balki og’zaki ««muqaddas» matnning arxaik ongdagi voqea-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga ta’sir ko’rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi in’ikosidir. Mif, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida, odamlar xulq-atvori va o’zaro munosabatlarini tartibga solish funksiyasini bajargan, chunki unda axloqiy qarashlar, insonning borliqqa estetik munosabati o’z ifodasini topgan. Mifologiyaga shu narsa xoski, unda hamma narsa bir, yaxlit, ajralmasdir; tabiat narsalari va hodisalari inson bilan ayni bir qonunlarga muvofiq yashaydi, inson bilan bir xil sezgilar, istaklar, mayllarga ega bo’ladi.
Mifda ota, oqsoqol mulohazai va qaror topgan an’analar muhim rol o’ynaydi. Rivoyat va uning mazmuniga nisbatan bunday munosabat zamirida e’tiqod, borliqni bevosita, emosional idrok etish yotadi.Mifologik dunyoqarash dunyoni yaxlit tushunish bo’lib, unda shubhaga o’rin yo’qdir.