1-мавзу. Эркин иқтисодий зоналар тушунчаси, уларни асослаш ва яратишнинг мақсадлари эксплуатацион талаблар

№1-АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ

264-18 гурух талабаси Комилжонов.ЗА

1-МАВЗУ. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАР ТУШУНЧАСИ, УЛАРНИ АСОСЛАШ ВА ЯРАТИШНИНГ МАҚСАДЛАРИ ЭКСПЛУАТАЦИОН ТАЛАБЛАР
Амалий машғулотни бажариш тартиби:
1.1. Назарий қисмни таҳлил қилиш.
1.2.1.1,1.2-амалий топшириқларни бажариш.
1.3.Бажарилган иш бўйича хулоса тайёрлаш.
1.Назарий қисм
Эркин иқтисодий зоналар тушунчаси.
Эркин иқтисодий зоналарнинг ривожланиши жуда қадимдан бошланади ва бир неча асрлик тарихни ўз ичига олади. Масалан, финикийлар давридаёқ халқаро савдо-сотиқни ривожлантиришдан манфаатдор бўлган мамлакатлар маълум бир ҳудудларни ажрата бошлаганлар, бу ҳудудлар анъанавий солиқлар ва божлардан озод қилинган.
Эркин зонанинг ҳужжатларда қайд қилинган биринчи кўриниши жаҳон тарихида эрамиздан олдинги 166 йилга тўғри келади ва Грециядаги Делос оролида яратилган¹. Бироқ “Иқтисодий зона кўпроқ аниқ тарзда 1520 йилда, Панама соҳилига, иккита океанни ажратиб турадиган ўша бўйинга етиб борган испан конкистадори Васко де Бальбоа ўзининг одамлари билан у ерда “тижорат портлари” га асос солганда яратилган. Айнан шу ерда дунё тарихида биринчи марта божхона кўригидан ўтказиш бошланган”².
Аввал бошда йирик денгиз порти ёки унга туташ районнинг мамлакатнинг божхона ҳудудидан хорижий товарларни бож тўламасдан эркин олиб кириш ва олиб чиқиш учун ажратилган махсус ҳудудлари эркин иқтисодий зона деб ҳисобланган. Масалан, бундай типдаги эркин тадбиркорлик зонаси дастлаб 1547 йилда Италияда, Генуя кўрфазидаги Ливорно шаҳрида пайдо бўлганлиги кўрсатилади. Эркин порт типидаги эркин иқтисодий зонани яратиш ғояси айнан шу ерда вужудга келган ва амалга оширилган. Савдогарлар узоқ курашлардан кейин бу ҳудудда товарларни солиқ тўламасдан сотиш ҳуқуқига эришганлар. Эркин портлар мақомига Генуя (1595 йил), Венеция (1661 йил), Марсель (1669 йил) ҳам эга бўлган.
XVII асрда эркин савдо зоналари Триестда (Италия) ва Шибеникда (ҳозирги Хорватия), 1704 йилда – Гибралтарда яратилган, 1782 йилда – Бонгкокда транзит савдо зонаси пайдо бўлган.

1.1-расм. Мамлакатлар гурухи бўйича реал ЯИМ нинг ўсиш суръати.
Бозорнинг монополлашуви ва давлатларнинг протекционистик сиёсатларининг кучайиши билан “эркин портлар” ўзининг кўринишини ўзгартира бошлаган, уларнинг ҳудудлари ва бошқа савдо марказларида эркин иқтисодий зоналар яратила бошлаган, бу ерларда товарга қайта ишлов бериш тобора кўпроқ аҳамият касб эта бошланган.
XVIII асрда баъзи бир Европа мамлакатлари бирин-кетин ўзларининг ҳудудидаги алоҳида порт шаҳарларини эркин портлар деб эълон қилган ёки ўзларининг ҳудудларининг бир қисмини эркин иқтисодий зоналарни яратиш учун ажратган. Бунга Сингапур (1819 йил), Гонконг (Хитой; 1848 йил), Гамбург (1888 йил), ва Копенгаген (1891 йил) мисол бўла олади. Россия ҳудудида эркин портлар ёки “франко-портлар” сифатида бир қанча вақт Одесса (1817 йил), Владивосток (1862 йил) ва Батуми (1878 йил) фаолият кўрсатган.
Иккинчи жаҳон урушигача дунёдаги 26 та мамлакат ва районларда 75 та эркин портлар ва эркин иқтисодий зоналар яратилган. Бундай зоналар бир функционалли бўлган – уларда экспорт ва импорт божлари пасайтирилган ёки улар умуман божхона божларидан озод қилинган.
Бундай типдаги эркин иқтисодий зоналар (ЭИЗ) биринчи авлод зоналарига киради³.
№1.1-топшириқ.Хўжалик ихтисослашувига мувофиқ ЭИЗлар турларини аниқланг ва қуйидаги жадвалга ёзинг.
1.1-жадвал
ЭИЗ ларнинг хўжалик ихтисослашувига мувофиқ тавсифланиши



1.2-амалий топшириқ. ЭИЗларни яратишдан кўзланган асосий мақсадларни қуйидаги расмда тасвирланг.


1.2-расм. ЭИЗларнинг яратиш мақсадлари
Назорат саволлари:
1.1.ЭИЗларнинг умумий тушунчаси?
1.2.ЭИЗларнинг яратилиш асослари?
1.3.ЭИЗларни яратишдан мақсад?
1.4.ЭИЗларнинг яратилишидан маҳаллий иқтисодиётга афзалликлари нимада?
1.5.ЭИЗлар турлари қандай?

1

2

3