1-mavzu: Dinshunoslik faniga kirish. Reja

Ibtidoiy va milliy dinlar.

Diniy tasavvurlarning shakllari jamiyat xaetining sharoitiga boglik bulib, uning uzgarishi diniy karashlarda xam mukarrar uzgarishlarga olib keladi. Diniy tasavvurlar shakllariga urugchilik tuzumi shakllanaetgan davrda paydo bulgan totemizm, animizm, fetishizm, shomonizm magiya kabilar kiradi.

Kishilik jamiyati tarixida din shakllari turli-tuman bwlgan. Ammo har qanday din muayyan, konkret tarixiy sharoit va njtimoiy munosabatlarga muvofiq holda paydo bwlgan, wzgargan hamda rivojlangan. Din shakllarini shartli ravishda uchta asosiy guruhga bwlish mumkin: urug`-qabila dinlari, milliy dinlar va jahon dinlari.

Urug`-qabila dnnlarida kishilarning tabiat bilan bwlgan munosabatlari, ishlab chiqarishga oid faoliyatlari (ovlash, ovqat izlash va twplash) bilan bir vaktda ularning ibtidoiy tashkilotchilik xususiyatlari ham aks etgan. Urug`chilikning ilk davrlarida tabiat diniy e`tiqodning asosiy ob`ekti hisoblangan. Wsha davr kishilari qaysi geografik mintaqada yashanshari va qanday turdagi mehnat bilan shug`ullanishlariga bog`liq holda buyum va hodisalarning turli jihatlarini ilohiylashtirganlar. Masalan, ov bilan shugullanuvchi qabilalar uchun hayvonlarning turli zotlariga sig`inish, dehqonchilikning g`oyat sodda shakllari bilan shug`ullanuvchilar uchun esa wsimlnklar va samoviy jismlarga sig`inganlar.

Ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiy qilib, ijtimoiy munosabatlar takomillasha borgan sari kishilar ongi ham wsa borgan. Davrlar wtishi bilan kishilarning tabiat hodisalariga munosabatlari ham wzgara borgan. Insonning tabiatdagi tayyor mahsulotlarni yig`ib-terib va ov qilib tirikchilik wtkazishdan dehqonchilik hamda chorvachilik bilan shug`ullanishga wtishi jamiyatda erkaklar roli osha borishiga olib kelgan.

Matriarxat (ona urug`i hukmronligi) dan patriarxat (ota urug`i hukmronligi) ga wtilishi va bu asosda vujudga kelgan yangi ijtimoiy munosabatlar diniy tasavvurlarda ham wz aksini topgan. Natijada erkak xudolar haqidagi tasavvurlar birinchi wringa chiqqan. Urf-odat va marosimlarni uyushtirish va bajarish ham erkaklarning ishi bwlib qolgan. Shu tariqa ajdodlarga, urug`, qabila boshliklariga sig`inish kuchaya borgan. Diniy mifologiyadagi ota xudo qabilga hayoti va faoliyatida eng qudratli homiy hisoblangan.

Ibtidoiy jamoa tuzumining emirilgan va sinfiy tabaqalanish boshlangan davrda xudolar haqidagi tasavvurlarning shakllanishi ular bilan bog`liq bwlgan urf-odat va marosimlarda ham muayyan wzgarishlar bwlishiga olib kelgan. Dehqonchilik bilan shugullanadigan qadimiy xalklarda xalok bwlib, qayta jonlanadigan mavjudot xudolariga sig`inish, er, suv, samoviy jismlarni ilohiylashtirish, shular bilan bog`liq bwlgan qurbonlik kilish marosimlari paydo bwlgan.

Ammo ibtidoiy jamoa tuzumi davrida din jiddiy wzgarishlarga uchragan bwlsa ham, muayyan bir tizimga aylana olmagan. Urug`-qabila dinlariga xos diniy ibodat-marosimlar Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika va Okeaniyada yashovchi bir kdncha xalqlarda hozirgacha mavjudtsir. Shuningdek bu din shakllarining elementlari hozirgi zamon milliy va jahon dinlarida ham uchraydi.

A) Totemizm (indeetsler tilida «o totem», ya`ni «uning urugi» degan ma`noni anglatadi) – diniy tasavvurlarning eng kadimgi shakllaridan biri. Uning moxiyati – ishonuvchilarning uzlari bilan ayrim xayvonlar, usimliklar orasida gayritabiiy aloka, yakinlik, kon korindoshlik bor, deb faraz kilishlaridan iboratdir. Totemizmda urug kabila, xusasan, shu urug xar bir a`zosining xaeti va farovonligi ayni shu urugning xakikiy ajdodi xisoblangan «totem» usimlik eki xayvonga boglik deb ishoniladi. Mukaddas joylarda saklanadigan biror urug ruxini ifodalovchi xayvon eki usimlik surati solingan tosh, taxtachalar totem ruxlarining makoni sanaladi. Xayvon eki usimlik shu urug eki kabila uchun totem, binobarin mukaddas vaxomiy xisoblangan. Shuning uchun xam kishilar totemning erdamiga muxtoj bulganlar unga sexr erdamida ta`sir kilishga urunganlar. Totemlar e`zozlangan, ularni uldirish va otish takiklangan.

B) Animizm (lotincha «anima» suzidan olingan bulib «jon», «rux» degan ma`noda) – kishi ruxining, jonning birligiga ishonish. U ibtidoiy diniy tasavvurlarning eng yuksak shaklidir. Animizmda real moddiy ob`ektlar dunesi ruxiy mavjudotlar dunesi bilan tuldirilgan buladi. Animizm xar kanday dinning zaruriy unsuridir. Animizmda ruxlar tabiiy xodisalarni boshkaruvchilar xisoblanadi. Bu ruxlar e saxiy, eki kishilar baxtiga taxdid soluvchi bulishi mumkin. Ibtidoiy animistlar vafot etgan karindosh uruglarining ruxlarini abadiy ulmas deb xisoblab, e`zozlaganlar.

V) «Shomon» tunguscha suz bulib – sexrgarlik ma`nosini beradi. Sexrgarlik (magiya) real natijalar olish uchun iloxiy kuchlarga ta`sir etish maksadida amalga oshiriladigan ritual – urf- odatlar majmuasidir. U totemizm va animizm bilan bir vaktda paydo bulib, u orkali kishilar uz totemlari, ota bobalarining ruxlari bilan xaelan boglanishni amalga oshirib kelganlar.

Shomon u eki bu kabilaning «ruxoniysi». Diniy tasavvurlarning bir shakli sifatida shomonizmga xos bulgan umumiylik –bu, shomonlarning aloxida iloxiy kudratlariga ishonishdir.

G) Fetishizm -(fetish suzi frantsuzcha – but, sanam, tumar ma`nosida) – jonsiz narsalarni gayritabiiy xususiyatga ega deb ishonish va ularga siginishdir. Unga kura aloxida buyumlar kishining uz maksadiga erishtirish, ma`lum vokea xodisalarning uzgartirish kuchiga ega. Fetish xam ijobiy, xam salbiy ta`sir etish kuchiga ega.

Zardushtiylik eng kadimgi dinlardan bulib, bu din er.avval VII – VI asrlarda dastavval Urta Osieda –Xorazm voxasida paydo bulgan. Uning paygambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdakiylik dinini islox kilib, uning asosida yangi yakka xudolik dinini ijod etgan.

Zardushtiylik paydo bulgan davri birinchi sinfiy jamiyat, ya`ni kuldorlik davri endi paydo bulaetgan davr edi. U urug –kabilachilik tuzimi emirilib axoli kullar va kuldorlarga, zolim va mazlumlarga bulinaetgan davr bulgan. Bu din eng avval Urta Osie, sung Eron, Ozorbayjonda karor topgan edi.

I.A.Karimov «Uz kelajagimizni uz kulimiz bilan kurmokdamiz» degan asarida biz uzbek xalki mansub bulgan xalkning tarixi goyat uzun, bekies, betakror ekanini ta`kidlab bunday degan edilar: «Biz jaxon maydonida kuni kecha paydo bulgan xalk emassiz, bizning millatimiz xalkimix kuxna Xorazm zaminida «Avesto» paydo bulgan zamonlardan beri uz xaeti, uz madaniyati, uz tarixi bilan yashab keladi».

Butun Urta Osie moddiy va ma`naviy madaniyatining beshigi Xorazm voxasi va u erda yashagan turkiy elatlar bulgan, shulardan uzbek elati tashkil topgan.

I.A.Karimov juda urinli kayd kilganidek, «Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz». Bu urinda birinchi davlat tashkil topgandan keyingi «ezma tarix» nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy tarixchi sayexlari uz xotiralarida ezib koldirgan keyin Zardushtiylik ezuvlarida berilgan tarix nazarda tutilgan.

Xorazmda utrok xaet undan xam birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning maxsuli tarzida tashkil topgan. Bu xakda bundan taxminan 3 ming yil avval yaratilgan «Avesto»ning kulezmasi binobarin ezma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. «Bu nodir kitob, deb ezgan edilar, I.A.Karimov, bundan XXX asrlar mukaddam ikkidare oraligida mana shu mukaddas zamin umrguzorlik kilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga koldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir». Yurtboshimiz «Avesto» Xorazmdek kadimiy ulkada buyuk davlat, boy ma`naviyat kimmatli madaniyat bulganligini xech kim inkor eta olmasligini xam ta`kidlangan.

Xulosa shuki, Zardushtiylik eradan avvalgi 7-6 asrlarga xos bulgan din sifatida undan oldingi urug kabilachilik dinlari negizida paydo bulgan yakka xudolik dini bulgan. U to 7-9 asrlargacha turli shaklda davom etib, sung urnini islom egalladi. U dastavval Xorazm voxasida shakllanib, yakin va urta Sharkkacha tarkalib, ayrim koldiklari xaligacha saklanib kelmokda.

Avesto dingina emas, duneviy bilimlar, tarixiy vokealar, uzi tarkalgan ulkalar, elatlarning ijtimoiy – iktisodiy xaeti, madaniy va ma`naviy karashlari, diniy e`tikodlari, urf odatlari xakidagi manbalardandir. Unda baen etilgan asosiy goya diniy e`tikodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomli paygambar nomi bilan boglangan. U Avestoning eng kadimiy kismi «Gat» (xat-noma)ni ijod etgan. Avesto tarkibiga kirgan bilim, ma`lumotlar kariyb 2000 yil miloddan avval 3000 yillik oxirlari 2000 yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha utgan davrda yuzaga kelib, avloddan avlodga ogzaki kuchirib olingan, uning kup kismi yukolgan, ettidan bir kismi saklangan. Miloddan avvalgi 3 asrda Arshakiylar sulolasi davrida tuplangan.

Dinshunoslikda Avesto uch tarixiy katlamga ajratilgan: 1. Eng kadimiy kismi miloddan avvalgi 3 ming yillikda vujudga kelgan Yashtlardir; ularda urugchilik tuzimidagi e`tikodlar, kup xudolik tasavvurlari tasvirlangan. 2. Gatlar deb atalgan kismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo xakida uydirmalar ezilgan. Uni zardusht ezgan deb taxmin kilinadi. 3. Kadimiy kupxudolik va keyingi yakkaxudolik goyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan avvalgi V asrda xar ikkisini kelishtirgan Mazdakiylik dini shakllangan. Avesto bu dinning oxirgi va asosiy kismini tashkil etdi.

Xozirgi dinshunoslikka xos bulgan Avestoning 6 asrlarda Eronda xukmronlik kilgan Sasoniylar sulolasi shoxi Xisrav I xukmronligi davrida ezib tugatilgan, keyinchalik paxlaviy tiliga tarjima kilinib asosiy tekstiga kuplab sharxlar berilgan. Bular «Zend» nomi bilan ma`lum.

Avesto oldin 12 ming mol terisiga ezilib, xajmi goyat katta bulgani uchun undan foydalanish osonlashtirish niyatida «Kichik avesto» yaratildi. (Beruniy).

7 asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab boskinchilari, Eron va Urta Osieni bosib olgach, Zardushtiylik xam zarbalarga uchrab, unga ishonuvchilar kuvgin va ta`kib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch kismi yukolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning diniy-falsafiy tizimining koida dasturlari baen etilgan. U kadimiy ajdodlarimizni dunekarash, xukukiy, axlokiy, tamoyil koidalarini uz doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya, tarix, etika, meditsinaga doir materiallar, bilimlar ezilgan. Yana unda shox, oliy tabaka, kuldor, kul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta urin olgan. Xokim va zolimlar uluglangan; ruxoniylar mukaddas odamlarni xamma xurmat kilishi kerak deb da`vo kilingan.

Xulosa shuki Avesto Zardushtiylikning mukaddas ezuvi xisoblangan, 2000 yil davomida yaratilgan 5 dan 3 kismi yukolib ketgan u yakka xudolikni targib etgan, olovga siginmaslik, fakat uni asrash va e`zozlashni tavsiya etgan.

Bu dinda juda kup goya, fikr, tavsiya, ugitlar bor bulgani uchun biz fakat real, xakikiy xaetga duneviy munosabatlarga tegishli xozir xam talabalar uchun uz axamiyatini yukotmagan masalalar ustida tuxtaymiz.

Zardushtiylikning asosiy goyalari olamdagi barcha tartiblar, ezgulik (yaxshilik) va emonlikdagi, zie va zulmat, xaet va ulim urtasidagi kurashga boglik, dunedagi barcha ezguliklarni Axuramazda, emonliklarni Axriman ifodalaydi; bu kurashda odam oliy kuchlar ixtieridagi uyinchok emas, u tanlash erkinligiga ega, u uz gayrati bilan bu duneda adolat topishiga ta`sir eta oladigan kishidir. Demak xozir xam kimki, uzini iloxiy kuch kulidagi kugirchok xisoblamasa, uziga biror kasbni tanlab olsa, gayratli bulsa, adolatsizlikka duch kelsa unga karshi kurasha oladigan inson bulib etishishlari shart.

Zardushtiylikda u zamonlarda keng tarkalgan kuchmanchilik koralanib, dexkonchilik ezgulik sifatida ragbatlantirilgan. Bundan xulosa chikarib, xozir xam xar bir odam xech bulmasa bir tup mevali daraxt, gul, sabzavot eksin, uziga mevasi nasib etmasa farzandlariga, bechoralarga nasib etadi, savob buladi. El raxmatlar aytadi.

Zardushtiylikda turt element suv, olov, tuprok, xavo goyat uluglangan; bularni asrash, avaylashga da`vat etilgan. Uning tarbiyaviy axamiyati xozir xam katta. Bunga amal kilib, xar bir ongli, aklli vatanparvar, xalkparvar, eshu- kari tomchi suvni xam isrof kilmasligi, energiya, xaet manbai olovini, demak gazni, kumirni, neftni, utinni asrashi; tuprokni iflos kilmasligi, erroziyaga ya`ni nurash, shurlanishga yul kuymasligi; xavoni esa pokiza saklashi, ekologik xalokatga uchratmasligi xam karz, xam farz.

Zardushtiylikning xozirgi davr kishilari uchun axamiyati shundaki, unda odamlar doim pokiza yurishga, badanni toza tutishga emon kirdikorlar kilmaslikka; xar kanday evuz niyat va xakoratli asabbuzarlar suzlarini aytmaslikka, aellarni jumladan kizlarni sevishga xamma soxada mu`tadil (optimal) bulishga da`vat etuvchi koida da`vat, ugitlar baen etilgan.

Avestoning Gat kismida odamlar xalol mexnat kilishga uz kuli xunari bilan moddiy ne`matni yaratishga, tayerga ayer, urokda yuk, mashokda yuk xirmonda xozir, bokimanda, tekinxur bulmaslikka bularga yul kuymay vijdonan yashashga da`vat etilgan. Bu da`vatlarni xozir xam foydasi katta.

Xulosa shuki, Zardushtiylikda diniy kursatmalar xakidagi goyalar bilan birga real, duneviy xozir xam foydali, nasixat, tavsiya, cheklash, ta`kiklash, ragbatlantirishga doir ugit va da`vatlar kup bulgan.

Xozirgi zamonning xamma dinlarida vorislik, ya`ni meros kilib olish tamoyili bor. Shunga binoan Urta osieda tarkalgan Yaxudiylik, xristianlik ayniksa islomda Zardushtiylikning ta`siri, asorati kuchli. Bu din keng eyilganligi va uzok vakt yashaganligi uchun u ajdodlarimiz ongi turmushiga katta ta`sir utkazgan. U vakt, sharoit va uringa karab uzgargan zamonaviylashgan; ijobiy, duneviy jixatlari boshka dinlarga bevosita va bilvosita singan. Masalan, mexnatga dexkonchilik, xunarmandchilik, chorvachilikni rivojlantirishga da`vatlar bajonidil kabul kilingan. 4 element: suv, tuprok, xavo, olovni ezozlash, avaylash, asrash xakidagi nasixatlari xozir ayniksa dolzarbdir.

Dinga, jumladan islomga amalda e`tikod kiluvchilar esa zardushtiylikdagi xalollik, poklik, vijdonlilik, odillik, mexnatsevarlik, elim deb, yurtim deb enib kuyib-pishib yashashlik xakidagi da`vatlariga xamisha amal kilishlari lozim. Xar bir komil inson bu dindagi evuzlik timsoli Axriman keltiradigan xaromxurlik, xienatkorlik, nopoklik, aldamchilik, razillik, bezorilik, ukishda, ishda yalkovlik shaxsiy xaetda bevafolik, laxmalik, isrofgarchilik va xokazolarga karshi ut ochishlari lozim.

Xulosa shuki Zardushtiylikning uzidan keyingi barcha dinlarga salbiy ta`siridan kura ijobiy ta`siri ustun bulgan. Deyarli barcha dinlarga xos xususiyat bulgan insonlarni etuklikka, ma`naviyati boy, axlok-odobli bulib tarbiyalashga intilish Zardushtiylik dinining xam asosini tashkil kiladi. Bu ustunlik musulmonlar xaeti va faoliyatida ayniksa e`tiborga loyikdir.

Dinshunoslik fanida ibtidoi tabiiy ravishda shakllangan dinlarga karama karshi ravishda – uch «jaxon dinlari» atalmish buddizm, xristianlik va islom dinlari kuyiladi. Bu asosli takoslash. Sababi jaxon dinlari bu tarixiy kech shakllangan va uziga xos taraflari bilan ajralib turuvchi dinlar bulib, ular dinlar tarixida axamiyatli urin egallaydi. Jaxon dinlari birga insoniyat tarixida birinchi marta, odamlar urtasida etnik kelib chikishi. Tili, siesiy munosabatlaridan kat`iy nazar yangi diniy munosabatlar urnatildi. Milliy dinlardan farkli jaxon dinlariga prozelitizm (yunoncha «kelgindi»), ya`ni boshka diniy e`tikoddagi odamni uz diniga karatishga urinish uchun faol targibotchilik xususiyati xosdir. Shuning uchun xam bugun boshka dinga e`tikod kilaetgan shaxs ertaga (agar xoxlasa, albatta) istagan jaxon dinini kabul kilishi mumkin.

Jaxon dinlarining paydo bulishi bilan endilikda xalklar xaetida muxim xodisa bir dindagi turli xalklarning yakinlashuvi jaraeni xam ruy bera boshladi. Buddaviylik duneda paydo bulgan birinchi jaxon dinidir. 1956 yilda dune buddaviylari bu din paydo bulganligining 2500 yilligini nishonladilar. Bu dinga e`tikod etuvchilar xozirgi davrda Janubiy, Janubiy-Sharkiy va Sharkiy Osieda istikomat kiladilar. Shri-Lanka, Xindston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, V`etnam, Yaponiya, Tailand, Kombodja shuningdek kisman Evropa va Amerika va Rossiyaning shimoliy xududlari Buryatiya, Tuva, Kalmikiya va Buddaviylikka e`tikod etuvchilar yashaydilar.

Miloddan avvalgi VI asrlarda Xindston jamiyati katta inkirozga yuz tutti. Buddaviylikning paydo bulishi bu xind jamiyatindagi nobraxman katlamlarining, braxmanlikka bulgan munosabatining urug kabilaviy munosabatlarining yuk bulishi va uning urniga katta kuldorlik davlatlarning barpo etilishining ifodasi buldi.

Kichik kichik diniy guruxlar, braxmanliktan voz kechib va imperator Ashoka kullab kuvatlashi natijasida buddaviylik jamoati va akiydalari shakllandi va bu Gautama Shak`yamuni ismi bilan boglik. Gautama kupincha duneda shaxzoda Sidxartxa va Budda ismlari bilan namoen. Tadkikotchilarning ta`kidlashicha bu tarixiy shaxs. Xozirgi davrda Buddaning 5 tarjimaixoli mavjud. Bular 1. «Maxavostu» (I asr). 2. «Lalitavistara» (II-III asrlar). 3. «Buddaxacharita» (I –II asrlar). 4. “Nidanakatxa” ( I asr). 5. “Abnixishkramansutra” ( II asr).

Buddaning anik tugilgan sanasi tugrisida anik ma`lumotlar yuk; ayrim manbalarda bu mil.avvalgi 623-544 yillar kursatilsa, boshka manbalarda 564-483 yillar kursatiladi. Yukorida kursatilgan tarjimoi xollarida Budda asli xaeti afsonalar bilan chambarchas boglik xolda namoen etilgan.

Rivoyatlarda aytilishicha Sidxartxa Ximolay toglarining etaklarida joylashgan Shak`ya davlati xukimdorining ugli bulgan va Kapilavasti shaxrida (Xozirgi Nepal davlati xududi) yashagan. Sidxartxanig otasi uglining diniy ruxda tarbiya topishini istamadi. U xaetining salbiy tomonlarini uglidan yashirib, ugliga dabdabali xaetni yaratib berdi. Birok bunday farogatli xaet uzok davom etmadi. Bir kuni Sidxartxa bir kari cholni, kasal etgan odamni, yana bir kishining ulimini kuradi. Shu tarika, u jonli mavjudotlarning mukarrar azob chekishini bildi.

Sidxatxa saroyni tark etdi va tarkidunechilikda xaet kechirardi va odamlarni azob-ukubatlardan kutkarish yullarini izlay boshladi. 7 yil davomida u azob ukubatta ter tukib, elgon donolikdan voz kechib kutkarishga yul izlaydi. Kunlarning birida u Benares shaxri enidagi bir bogda xordik chikarishga kiradi va “xakikat”ga erishmagancha utirgan urnidan kuzgolmaslikka axd kiladi. 49 kuni uning karshisida xaet “xakikati” ochiladi. Bu xaikatni u uz targibotida “turt oliy xakikat” shaklida baen etgan. Buddaning shogirdlari birinchi monaxlik (rokiblik) jamoasini tashkil etganlar. Sidxartxa 80 eshida vafot etgan.

Ilk buddaviylik ta`limotining asosini budda yaratgan «turt oliy xakikat» tashkil etadi:

1. 
   Azob ukubat xakidagi ta`limot. Unga kura azob ukubatning mutlak ekanligi tan olinadi, ya`ni yashamok, tugilmok, kasallik, ulim, muxabbat azob ukubatlar chekmoklikdir.
   
2. 
   Azob ukubatning sabablari xakidagi ta`limot. Unga kura mavjudotlik evuzlikka tengdir. Azoblarning sababi kishilarning istak, yashashga, baxtga intilishi, xaetga tashnaligi.
   
3. 
   Azob ukubatlardan ozod bulish xakidagi ta`limot. Azob ukubatlarda ozod bulish yuli bu dune moxiyatini anglash, xaetga chankoklikdan, turmush kungilxushliklaridan lazzatlaridan, xokimiyatga, boylikka intilishlaridan batamom voz kechish. Shuning uchun xam buddaviylik tarafdorlari «yurmokdan kura utirmok», «uygok bulgandan kura uxlamok afzal», «yashamokdan kura ulmok yaxshi» degan naklga amal kiladilar.
   
4. 
   Azob ukubatlardan kutkarishning najot yullarini topish xakidagi ta`limot. Bu ta`limot echimi «najotning olijanob sakkizlik yuli»da uzining ifodasini topgan: 1. Takvodarlik e`tikodi; 2. Takvadorlik kat`iyati; 3. Takvadorlik suzi; 4. Takvadorlik ishi; 5. Takvadorlik turmush tarzi; 6. Takvadorlikka intilish; 7. Takvadorlikni orzu kilmok. 8. Takvadorlik fikri xaeli bilan yashash.
   

Buddaviylik ta`limoti uch amaliy bulimnan iborat: 1. Meditatsiya. 2. Axlok. 3. Donolik.

1.Meditatsiya («najot topishning olijanob sakkizlik yuli»).

2.Axlok normalari- Buddaning axlokiy talablari «Pancha Shila». 1. Bironta xam tirik mavjudotni uldirmaslik.2. Birovning mulkini olmaslik. 3. Birovning xotiniga kuz olaytirmaslik. 4. Elgon gapirmaslik. 5. Ichkilik ichmaslik. 6. Tushlikdan sung ovkat emaslik. 7. Kulmaslik uyinlar uynamaslik. 8. Boylikka intilmaslik.

1.Donolik bu tabiyat moxiyatini tugri anglamokning asosiy maksadi.

Kuzlagan maksadiga etish yuli buyicha Buddaviylik 2 okimga bulinadi –Xinayana («kichkina aravacha» eki najot topishning tor yuli) va Maxayana («katta aravacha» najot topishning keng yuli). Xinayana tarafdorlari buddaviylikning ilk ta`limoti talablariga kat`iy amal kilishni eklab chikkanlar. Maxayana tarafdorlari Budda ta`limotidan ancha uzoklashib ketganlar. Uni zamon ruxiga moslaganlar. Agar Xinayana bu dune azoblaridan fakat monaxgina kutiladi deb xisoblasa, Maxayana ruxiy kamolat axdiga rioya etuvchi, xudoga iltijo kiluvchi, roxiblarga in`omlar berib erdam beruvchi xar kanday oddin dindor xam najot topishi mumkin degan koidaga asoslanadi. Bundan tashkari Maxayana asoschilari buddaviylikka jannat tugrisidagi ta`limotni kushdilar. Bungacha jannat tugrisidagi ta`limot buddaviylikda yuk edi.

1. 
   Buddaviylikning tarkalishida – buddaviylar jamoati Sangxalar katta rol` uynagan. Sangxa a`zolari yilina 9 oy davomida shaxarma shaxar kishlokma-kishlok yurib targibotchilik ishlari bilan shugullangan. Fakat uch oy davomida (musson emgirlar mavsumida) uz ibodatxonalarida Budda e`tikod etish bilan bant bulganlar. Imperator Ashoka davrida (273-232 y) Buddaviylik kushni xududlarga tarkalgan. Ashoka bu din targibotchilariga raxnomalik kilgan va erdam kursatgan. Buddaviylik jamoati xislatga egaki, boshka dinlar madaniyatlar kurshovida bulgan da xam uz ta`sirini asrlar davomida saklab kolish va vakti kelganda ya`na ta`sir kursatishi mumkin. Bunday xolat Xindstonda musulmon xukmdorlari, portugal, golland va ingliz mustamlakachilari Shri-Lankada, Xitoy va Yaponiyada konfutsiylik davrlarida yuz bergan. Shu tarika Buddaviylik kiska vakt ichida urta Osieda, Xitoyda, Yaponiyada, Koreyada, V`etnamda tarkalgan, lekin Xindstonning uzida bu din ayrim sabablarga kura keng tarkalmadi.
   

Bizning eramizning I asrda Kushon podsholigi davrida amudare xavzasida va Uzbekistonning janubiy xududlarida Buddaviylik xukmron din bulgan. Kushon podshoxi Kanishkaning uzi Buddaviylikka e`tikod kilgan va uning tangalarida Buddaning aksi tushirilgan. Xitoy manbalarining ma`lumot berishicha VII asrning boshlarida Termezda 10 buddaviylarning monastiri bulgan va unda minga yakin rokiblar yashagan. Arxeologik kazilmalar natijasida buddaviylik madaniyatiga tegishli bir kancha estaliklar topilgan. Bulardan eng kattasi Ayrtam shaxarchasi (Termezdan 17 km), buddaviylik markazlari Kora tepa va Fayaztepa (Termez ostanasida), Darvinzin-tepa (Surxondare viloyatining, Shurchi tumanida), Kuva (Fargona vodiysida).

Buddaviylik ta`limotining asoslari tuplam shakliga keltirilgan muayyan kitoblarda keltirilgan. Ulardan eng asosiysi «Tripitaka» bulib xisoblanadi. «Tripitaka» yana Buddaviylik mukaddas kitobi xam. «Tripitaka» suzi «Uch savat donolik» ma`nosini anglatadi, chunki rivoyatlarga kura Sidxartxa uch savat ta`limot koldirgan. Bular:

1. 
   Sutta – pitaka (duolar).
   
2. 
   Vinaya-pitaka (axlokiy normalar).
   
3. 
   Abxidxammapitaka (diniy falsafiy masalalar baeni)lardir.
   

Keyinrok sanskrit, xitoy, tibet, kxmer va yapon tillarida ezilgan manbalar xam paydo bulgan lekin ular katta tarixiy axamiyatga ega emaslar. Budda xaeti bilan boglik barcha rivoyatlar «Tripitaka»da jamlangan.