1-мавзу. Давлат кадастрларини юритишнинг назарий ва хукукий асослари

Кадастр – бу давлат томонидан ерга бўлган мулкчилик маълумотларини услубий жихатдан тартибга солиш учун аниқ бир давлат ёки туман миқиёсида мулкчилик участкалари чегараларини съёмка қилиш натижасига таянган ҳолда ҳисобга олиш.
Хар бир мулкка аниқ тартиб рақми берилади – идентификатор. Мулкчилик чегаралари ва тартиб рақами одатда катта масштабли карталарда акс этдирилади.
Кадастр билан “Кадастр съёмкаси” атамаси чамбарчас боғлиқ бўлиб, у кўчмас мулк участкаларининг чегаралари съёмксини билдиради.
Кадастр тушинчаси ер участкаларидан солиқ олиш, мулккий ва юридик ҳуқуқларини рўйхатдан ўтказиш учун керакли бўлган тизимли маълумотларни ўз ичига олади.
Ташкил этилиш мақсадига мувофиқ тури ва таснифига караб кадастр хар хил маънога эга бўлади.
Мақсадига караб кадастрни учта катта тойифага ажартиш мумкин:
1) солиқ ёки фискал (хазина) - солиқ олиш ўлчамини ва тартибини белгилаш мақсадида кўчмас мулкни таснифлаш (таърифлаш) учун;
2) ҳуқуқий ёки юридик – мулкка эгалик ҳуқуқини химоя қилиш учун;
3) кўп мақсадли – ҳуқуқий, иқтисодий, экологик, шаҳарсозлик соҳаларига (спектрага) оид вазифаларини ечиш, шунингдек ҳудудларнининг ривожланишини режалаштириш ва бошқариш учун. Кўп мақсадли кадастр ҳар хил турдаги объектлар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олади: табий ресурслар, инфраструктура, ижтимойи-иқтисодий ходисалар ва х.к.
Кадастр тўғрисида қуйидаги тушинчалар хам мавжуд:
бир хил кўринишдаги кадастр, қайсики битта объект тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олади (қурилма, том, водопровод, квартира ва х.к.);
кўп хил кўринишдаги кадастр, қайсики бир хил турдаги бир нечта объектлар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олади (мухандислик инфраструктураси кадастри, табийи ресурслар кадастри, ижтимойи ходисалар кадастри ва х.к.).
Ҳудудий принципларга мувофиқ кўп хил кўринишдаги кадастр учта даражада юритилади:
Давлат даражасида – умумдавлат бошқаруви манбайи сифатида мамлакатнинг барча ҳудудини камраб олади.
Давлат регионлари бўйича – аниқ бир вилоят (штат, край) ҳудудини камраб олади.
Давлат ҳудудий бўлинмалари бўйича – туман (шаҳар) ҳудуда жойлашган, кадастр ҳисобига олинган барча объектлар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олади.
Кадастрнинг замоновий тушинчаси, узоқ давр тарихий жараёнларнинг натижаларини ўз ичига қамраб олган. Ўтган давр кадастри фаолиятини тахлил қилиш ва уни бугунги кунда яхшироқ ташкил этиш ҳамда ишонч билан кадастрнинг келажагини кўз олдимизга келтириш имконятини яратади.
Антик даврлардан бошлаб хар хил давлатларда фуқораларга ерга эгалик қилишни кафолатлаш зарурияти ва солиқ олишни таъминлаш ер кадастрини яратиш ва юритишга асос солди.
Масалан, ўтказилган археологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики: бизнинг эрамиздан 4000 йил олдин аллақочон Холдееда кадастр мавжуд бўлган – лойдан ясалган тахтачаларга миххатда (клинописда) ер участкаси туширилган, томонлари ўлчамлари ва майдони кўрсатилган. Бизнинг эрамиздан 3000 йил олдин Египтликлар томонидан кадастр съёмкаси ўтказилган.
Бу ишлар натижасида ишлаб чиқилаётган ер участкасининг чегаралари ўрнатилган, ер тўғрисидаги батафсил маълумотлар, ер участкасининг чегараси ва майдони, эгалик қилувчиларнинг номларини ҳисобга олган ҳолда рўйхатга олинган.
Кейинчалик (бизнинг эрамиздан 1700 йил олдин) Египтта янги съёма ўтказилган, бундан мақсад ерни тақсимлаш ва кўчмас мулкдан солиқ олишни амалга ошириш бўлган. Олинган доромоднинг 1/5 қисми солиқ сифатида тўланганлиги аниқланган, бу миқдорга бизнинг давримизгача амал қилиниб келинган. Бундай яндошув тўрт минг йилдан ортиқ давр мавжуд бўлган, кейинчалик XX асрда у мукаммаллаштирилган.
Тахминан эрамиздан 600 йил олдин мавжуд бўлган Грециядаги жамият тузулиши бир қатор қонларга асосланган бўлиб, бу қонунлар кичик ер эгаларининг қаризларга ботиши, ўзлари эгалик қилаётган ерларини йўқотишгача олиб келди. Эрамиздан 594 йил олдин мақсадли кадастрга тайянган Солона қонунчилиги жамиятда тартибни қайта тиклаша мувофиқ бўлди, кўчмас мулк бўйича қаризлар бекор қилинди, қулчилик қаризлари ва катта-катта ер майдонларга (бўшлиқларига) эгалик қилишни бекор қилди. Фискал солиғини олишни кафолатлаш мақсадида ерни қайта тақсимлаш ўтказилди.
Римда биринчи кадастр эрамиздан олдин VI асрда Серви Тулли томонидан ташкил этилган бўлиб “Табулес цензуалес” деб номланган. Бу кадастрда съмка кўчмас мулкнинг периметри бўйича олиб борилган, ер турининг таркиби, унга ишлав бериш, сифати ва ҳосилдорлиги ҳисобга олинган ҳолда солиқ миқдори белгиланган. Съёмка маълумотлари мулк эгаларининг сўзларидан олинган, агар маълумотларнинг тўғрилигига шуҳба тўғилса ер ўлчавчи тайинланиб у томонидан текширув ўтказилган. Кўчмас мулк майдони вақтга, уни шудугор қилиш учун сарфланган қўш хўккиз сонига ёки экиш учун керакли бўлган уруғлиқ миқдорига қараб баҳоланган.
Буюк Карл дарида кўчмас мулкка солиқ жорий этилган бўлиб у ушр (даромаднинг ўндан бири миқдори) сифатида маълум. Аммо бундай солиқларни йиғиш кадим замондаги рим китобларидаги ёзувларга асосланган бўлганлиги сабабли, самарасиз бўлган. Феодализм дарида эрамиздан олдинги 900 йилдан 1200 йилгача сюзеренлар ва руҳонилар кўчмас мулкка бўлган эгаликни ҳужжат имзолаш орқали рўйхатдан ўтказишни қўллаб қуватлашган.