1-mavzu. “Buxgalteriya hisobi” fanining predmeti va metodi

KORXONA BALANSI
«_____»_______________ 20____ yil holatiga
Aktiv Passiv

№	Bo’lim va moddalar	Bosh-lang’ich qoldiq	O’zgarish		Oxirgi qoldiq	Bo’lim va moddalar	Sum-masi
			+	-
1 a) b) V)	Uzoq muddatli aktiv-lar. Asosiy vositalar.	120000			12000	1.O’zlik mablag’lari-ning manbalari. a).Ustav kapitali.	200000
1 bo’lim jami		120000				1-bo’lim jami	200000
2 a) b) v) g)	Joriy aktivlar. Tovarlar pul mab-lag’lari. Kassadagi pul mab-lag’lari. Hisob-kitob schyoti	72800 100 100500	20000	20000	72800 20100 80500	2.Majburiyatlar. b). Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar.	93400
2-bo’lim jami		173400			173400	2-bo’lim jami	93400
Balansni aktivi bo’yicha jami		293400	20000	20000	293400	Balansning passivi bo’yicha jami	293400

Yuqorida keltirilgan misolimiz bo’yicha o’zgarish faqat aktivning ikkinchi bo’limida bo’ldi, balansning jami summasi o’zgarmadi.

Xo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansda ro’y beradigan ikkinchi o’zgarishda balansning passiv tomonidagi tegishli moddalarida o’zgarishga sabab bo’ladigan, lekin balansning umumiy summasiga ta’sir qilmaydigan o’zgarishga aytiladi. Misol: Xodimlarga hisoblangan ish haqidan 7000 so’m daromad solig’i ushlab qolindi. Bu xo’jalik operatsiyasi bo’yicha balans moddalarida quyidagi o’zgarishlar sodir bo’ladi:


KORXONA BALANSI
«____»_______________ 200___ yil holatiga

№		Bo’lim va moddalar	Bosh-lan g’ich qol diq	O’zgarish		Oxirgi qoldiq	Bo’lim va moddalar	Sum-masi	o’zgarish		Oxirgi qoldiq
				+	-
1 a)		Uzoq muddatli aktiv-lar. Asosiy vositalar.	120000			120000	1.O’zlik mablag’lari-ning manbalari. a).Ustav kapitali.	200000				200000
1 bo’lim jami			120000			120000	1-bo’lim jami	200000				200000
2 a) b) v) g)	Joriy aktivlar. Tovarlar pul mab-lag’lari. Kassadagi pul mab-lag’lari. Hisob-kitob schyoti		72800 100 100500	20000	20000	72800 20100 80500	2.Majburiyatlar. b). Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar v) Byudjetga daromad solig’i bo’yicha qarzlar	93400	7000	7000		86400 7000
2-bo’lim jami			173400			173400	2-bo’lim jami	93400				93400
Balansni aktivi bo’yicha jami:			293400	20000	20000	293400	Balansning passivi bo’yicha jami:	293400	7000	7000		293400

Demak, xo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansda bo’ladigan ikkinchi o’zgarish passiv tomonida amalga oshiriladi, jami bo’lim summasi ham, balans summasi ham o’zgarmaydi.

Xo’jalik operatsiyalari ta’siri ostida balansda bo’ladigan uchinchi o’zgarishda balansning aktiv va passiv tomonlarida summalarning ko’payishi sodir bo’ladi.
Misol: «Mahsulot yetkazib beruvchilardan» omborga 17000 so’mlik tovar qabul qilindi. Bu muomala ta’sirida omborlardagi tovarlarimiz 17000 so’mga ko’paygan bo’lsa, bir vaqtni o’zida mol yetkazib beruvchilardan shuncha summaga qarzimiz ham ko’paydi. Demak, bu muomala ta’sirida balansning aktiv va passiv tomonlarida summalarning ko’payishi sodir etildi. SHuningdek, balansning umumiy summasini ham ko’paytiradigan o’zgarish ro’y berdi.
To’rtinchi muomala: Korxona kassasidan ishchi xizmatchilarga 20000 so’m oylik ish haqi berildi. Ushbu muomala bo’yicha kassada pul kamaygan bo’lsa, shu vaqtning o’zida, korxonaning ishchi va xizmatchilardan ham qarz kamaydi. Ko’rinib turibdiki, balansning aktivida ham, passivida ham bu xildagi xo’jalik muomalasi ta’sirida kamayish sodir bo’ldi, shuningdek tegishli summaga balansning umumiy summasida ham kamayish ro’y berdi.
Ana shu o’zgarishlar buxgalteriya balansida o’z aksini topib, buxgalteriya balansini tuzish uchun maxsus tayyorgarlik ishlari olib boriladi. Balans tuzish uchun schyotlarning boshlang’ich qoldiqlari, oylik oborotlari va qoldiqlari hisob-kitob qilinadi.
Buxgalteriya hisobida har bir schyot bo’yicha maxsus jurnal order yuritiladi, balans tuzishda ulardagi yozuvlar oy oxiriga hisob-kitob qilinib, har bir jurnal-orderning ma’lumotlari hisoblab chiqiladi.
Buxgalteriya hisobidagi ma’lumotlarni balansga tayyorlash davrida schyotlarning boshlang’ich qoldiqlari, oylik oborotlari, oy oxiriga qoldiqlari debet va kredit tomonlari bo’yicha bir biriga tengligi ta’minlangandan keyin bu ma’lumotlar bosh daftarga ko’chiriladi.
Bosh daftardagi har bir schyotning qoldig’i balansning tegishli moddalarida ko’rsatiladi. Bosh daftardagi sintetik schyotlar ma’lumotlari aylanma qaydnomada umumlashtiriladi. Aylanma qaydnomani tuzish uchun har bir sintetik schyotni ko’rsatkichlari, boshlang’ich qoldig’i, oylik oboroti, oy oxiriga qoldig’i bo’yicha alohida-alohida ko’rsatiladi.
Quyidagi misolimizga asosan sintetik schyotlar bo’yicha oborot qaydnomasini tuzish tartibi bilan tanishib chiqamiz. Buning uchun bizga quyidagi ma’lumotlar kerak bo’ladi.
1. Sintetik schyotlar bo’yicha oy boshiga qoldiqlar .

№	Schyotlar nomi	Debet qoldiq	Kredit qoldiq
1.	Asosiy vositalar.	8 400 000
2.	Asosiy vositalarning eskirishi.		840000
3.	Materiallar.	416000
4.	Asosiy ishlab chiqarish.	205 000
5.	Kassa.	400 000
6.	Hisob-kitob schyoti	3 000 000
7.	Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar.		200 000
8.	Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar.		70 000
9.	Ustav kapitali.		11 311 000
Jami:		12 421 000	12 421 000

2. Oy davomida amalga oshirilgan xo’jalik operatsiyalarining mazmuni va summasi:

№	Xo’jalik operatsiyasining mazmuni	Summasi
1.	Asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilarga ish haqi hisoblanadi.	2 350 000
2.	Tuzilgan shartnomaga asosan mol yetkazib beruvchilardan kelgan materiallar omborga qabul qilindi.	4 355 000
3.	Ombordan asosiy ishlab chiqarishga materiallar chiqarildi.	2 416 000
4.	Hisobot oyi uchun asosiy vositalarga eskirish hisoblandi va mahsulot tannarxiga o’tkazildi.	840 000
5.	Hisob-kitob schyotiga sotilgan mahsulotlar summasi o’tkazildi.	7 840 000
6.	Bankdagi hisob-kitob schyotidan kassaga pul olindi.	2 845 000
7.	Kassadan xizmat safari uchun bosh muhandisga avans berildi.	200 000
8.	Tuzilgan qaydnomaga asosan ishchilarga ish haqi berildi.	2 270 000
9.	Bosh muhandisning xizmat safari bo’yicha tuzilgan hisoboti tasdiqlandi va xarajatlar davr xarajatlariga o’tkazildi.	160 000
10.	Bosh muhandis tomonidan xizmat safari bo’yicha berilgan pul mablag’larining ishlatilmay qolgan qismi kassaga topshirildi.	40 000

3. Oy davomida amalga oshirilgan xo’jalik operatsiyalariga tegishli bo’lgan buxgalteriya yozuvlarini beramiz:

1-operatsiyaga:	Debet: “Asosiy ishlab chiqarish” schyoti. Kredit: “Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar” schyoti.	2 350 000 2 350 000
2-operatsiyaga:	Debet: “Materiallar” schyoti. Kredit: “Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar” schyoti.	4 355 000 4 355 000
3-operatsiyaga:	Debet: “Asosiy ishlab chiqarish” schyoti. Kredit: “Materiallar” schyoti.	2 416 000 2 416 000
4-operatsiyaga:	Debet: “Asosiy ishlab chiqarish” schyoti. Kredit:“Asosiy vositalarning eskirishi” schyoti.	840 000 840 000
5-operatsiyaga:	Debet: “Hisob-kitob” schyoti. Kredit:“Mahsulot sotishdan tushgan tushum” schyoti.	7 840 000 7 840 000
6-operatsiyaga:	Debet: “Kassa” schyoti. Kredit: “Hisob-kitob” schyoti.	2 845 000 2 845 000
7-operatsiyaga:	Debet: “Xizmat safari uchun xodimlarga berilgan bo’naklar” schyoti. Kredit: “Kassa” schyoti.	200 000 200 000
8-operatsiyaga:	Debet: “Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar” schyoti. Kredit: “Kassa” schyoti.	2 270 000 2 270 000
9-operatsiyaga:	Debet: “Davr xarajatlari” schyoti. Kredit: “Xizmat safari uchun xodimlarga berilgan bo’naklar” schyoti.	160 000 160 000
10-operatsiyaga:	Debet: “Kassa” schyoti. Kredit: “Xizmat safari uchun xodimlarga berilgan bo’naklar” schyoti.	400 000 400 000

Xo’jalik operatsiyalariga berilgan buxgalteriya yozuvlarini schyotlar sxemasida ifodalaymiz. Har bir schyotda uning boshlang’ich qoldig’ini, oylik oborotini va oy oxiriga bo’lgan qoldig’ini aniqlab chiqamiz ya’ni sintetik schyotlar bo’yicha oylik oborot qaydnomasini tuzish uchun asos yaratamiz:

“Asosiy vositalar” D-T K-T					D-T “Materiallar” K-T					D-T “Kassa” K-T
B.K. 8.400.000				B.K. 416000		3) 2 416 000			B.K. 400 000
				2) 4 355 000					6) 2 845 000		7) 200 000 8)2 270 000
				O.Ob. 4 355 000		2 416 000			10) 40 000
				O.q. 2 355 000					2 885 000		2 470 000

O.q. 815 000

“Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan D-T hisob-kitoblar” K-T			“Asosiy ishlab- D-Tchiqarish” K-T					D-T “Hisob-kitob” K-T
	B.K. 200 000		B.K. 205 000				B.K. 3 000 000
	2) 4 355 000		1) 2 350 000				5) 7 840 000		6) 2 845 000
			3) 2 416 000
O.Ob. -	4 355 000		4) 840 000				O.Ob. 7 840 000		2 845 000
	O.q.4 555000		O.Ob. 5 606 000				O.q. 7 995 000

O.q. 5 811 000

“Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan D-T hisob-kitoblar” K-T			“Hisobdor shaxslar bilan hisob D-T kitoblar” schyoti K-T
8) 2 270 000	B.K. 70 000		B.K.
	1) 2 350 000		7) 200000	9) 160 000
				10) 40 000
O.Ob. 2 270 000	2 350 000		O.Ob. 200 000	200 000
	O.K. 150 000

“Davr D-T xarajatlari” K-T					“Mahsulot sotishdan D-T tushgan tushum” K-T				“Asosiy vositalarning D-T eskirishi” K-T
9) 160 000						B.K.				B.K. 840 000
						5) 7 840 000				4) 840 000
O.Ob. 160 000
										O.q. 1 680 000

Yuqoridagi ma’lumotlar asosida aylanma qaydnoma tuzilib, unda schyotlardagi ma’lumotlar umumlashtiriladi. Aylanma qaydnomada schyotlardagi yozuvlar va hisob-kioblarning to’g’riligi balans usuli yordamida tekshrib olinadi.

OYLIK AYLANMA QAYDNOMA

Schyotlarning nomi	Oy boshiga qoldig’i			Oylik oboroti			Oy oxiriga qoldig’i
	Debet	Kredit	Debet		Kredit	Debet		Kredit
Asosiy vositalar.	8400000					8400000
Asosiy vositalarning eskirishi.		840000			840000			1680000
Materiallar.	416000		4355000		2416000	2355000
Asosiy ishlab chiqarish.	205000		5606000			5811000
Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar			200000		200000
Kassa.	400000		2885000		2470000	815 000
Hisob-kitob schyoti	3000000		7840000		2845000	7995000
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar.		200000			4355000			4555000
Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar.		70000	2270000		2350000			150000
Ustav kapitali.		11311000						11311000
Davr xarajatlari			160000			160000
Mahsulot sotishdan tushgan tushum					7840000			7840000
Jami:	12421000	12421000	23316000		23316000	25536000		25536000

Aylanma qaydnomadagi birinchi ustunning debet va kredit qoldiqlari o’zaro teng bo’ladi. Xuddi shunday natija, ya’ni balans oylik oborotlar va oy oxiridagi qoldiq bo’yicha ham chiqishi kerak, ya’ni debet va kredit summalar o’zaro teng bo’lishi kerak. Agar tenglik chiqmasa, demak buxgalteriya yozuvlari yoki hisob-kitoblarda xatoliklarga yo’l qo’yilgan bo’ladi.

Aylanma qaydnoma hisobot tuzish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Hisobotni aylanma qaydnoma asosida tuzish jarayonini ko’rsatish maqsadida undagi ma’ulmotlar asosida moliyaviy natijalarni aniqlab, so’ngra buxgalteriya banasini tuzish mumkin.


Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot
Mahsulot sotishdan tushgan tushum 7840000
Davr xarajatlari (160000)
Foyda 7680000

Ushbu hisobotda aniqlangan moliyaviy natija korxonaning ustav kapitalini ko’paytirib, taqsimlanmagan foyda sifatida buxgalteriya balansida aks ettiriladi:

BUXGALTERIYa BALANSI

AKTIV		PASSIV
Asosiy vositalar boshlang’ich qiymati	8400000		Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar.	4555000
Asosiy vositalarning eskirishi	(1680000)		Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar.	150000
Asosiy vositalarning qoldiq qiymati	6720000
Materiallar	2355000		Ustav kapitali.	11311000
Asosiy ishlab chiqarish.	5811000		Taqsimlanmagan foyda	7680000
Kassa	815 000
Hisob-kitob schyoti	7995000
JAMI AKTIV BO’YICHA	23696000		JAMI PASSIV BO’YICHA	23696000

Hisob yuritish siyosati
Respublikamizda amalga oshiriladigan keng ko’lamli modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilanish jarayoni iqtisodiy isloxotlarni bosqichma-bosqich joriy qilinishining samarasidir.
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining birinchi yillaridayoq buxgalteriya hisobi va hisobotining boshqaruv tizimidagi o’rni, mohiyati, vazifalaridan kelib chiqqan holda o’zbek buxgalteriyasini yaratishga e’tibor berila boshlandi.
Buxgalteriya hisobi va hisoboti yordamida mulk shaklidan qat’iy nazar korxona va xo’jalik sub’ektilarning mulki to’liqligi bo’yicha nazorat qilinishi bilan birga, xarajatlarni kamaytirish, moliyaviy faoliyatini aniqlash, mavjud iqtisodiy resurslardan foydalanish xolati o’rganiladi, nazorat qilinadi. SHu bilan birga buxgalteriya hisobidagi yozuvlar asosida maxsulot tannarxi aniqlanadi va biznes rejadagi tannarx o’rtasidagi farq hisob-kitob qilinadi.
Xo’jalik sub’ektlari moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi Qonun va Buxgalteriya hisobi milliy standartlari hamda turli Nizom, yo’riqnomalar asosida yuritiladi. Buxgalteriya hisobi milliy standartlari Buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga asosan ishlab chiqilgan. Buxgalteriya standartlari – bu buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzish bo’yicha umumqabul qilingan qoidalardir. Har bir standart buxgalteriya hisobining u yoki bu ob’ektini hisobga olish tartib-qoidalari, tamoyillari, usullari va moliyaviy hisobotlarda yoritish tartibini belgilaydi. Ularda iqtisodiyot tarmoq xususiyatlari, xo’jalik yuritish bo’yicha qonunchilik va boshqa omillarni inobatga olgan holda xalqaro tajribada shakllangan turli usul va qoidalar o’z aksini topadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyatining xususiyatlari, sub’ekt rahbariyatining strategik rejalari va boshqalarni inobatga olgan holda u yoki bu usullar yoki qoidalardan foydalanishga haqlidir.
Buxgalteriya hisobi milliy standartlarida berilgan buxgalteriya hisobining u yoki bu ob’ektini hisobga olish tartib-qoidalari, usullaridan xo’jalik sub’ekti o’z tarmoq xususiyatlari, o’z oldiga qo’ygan maqsadi va boshqalarni inobatga olgan holda standartlarda berilgan usullardan birini tanlab olishi zarur bo’ladi. Bu zarurat shu bilan belgilanadiki, korxona moliyaviy hisobot taqdim etish uchun har bir hisobot davri uchun har xil usuldan foydalanishi mumkin emas. Bu taqdim etilayotgan axborotni solishtirish imkonini ta’minlamaydi hamda uning ishonchliligiga putur yetkazadi. Aynan mana shu sabablarga ko’ra xo’jalik sub’ekti buxgalteriya hisobi milliy standartlarida berilgan tavsiyalardan foydalanib, o’zi uchun muqim bir tartib-qoidalar hamda usullarni tanlab olishi kerak. Tanlab olingan usullar va qoidalar korxonaning hisob yuritish siyosatida o’z aksini topadi.
Hisob yuritish siyosati – bu xo’jalik sub’ekti rahbari farmoyishi yoki buyrug’i bilan tasdiqlangan, buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish bo’yicha sub’ekt tomonidan tanlab olingan shakllar, qoidalar, tamoyillar hamda usullar jamlamasidir.
Hisob yuritish siyosatida quyidagilar o’z aksini topishi kerak:

• 
  Korxona buxgalteriyasi tarkibiy tuzilmasi;
  
• 
  Buxgalteriya hisobini yuritish shakli;
  
• 
  Boshlang’ich hisob hujjatlari shakllari;
  
• 
  Ichki buxgalteriya hisoboti uchun hujjatlar shakllari;
  
• 
  Buxgalteriya hisobi ob’ektlarini hisobga olish tamoyillari, qoidalari, usullari;
  
• 
  Aktivlar va majburiyatlar inventarizatsiyasini o’tkazish tartibi va ularni baholash usullari;
  
• 
  Hujjat aylanish va hisob axborotlarini qayta ishlash qoidalari;
  
• 
  Xo’jalik muomalalari ustidan nazorat o’rnatish tartibi;
  
• 
  Xo’jalik-moliyaviy faoliyatini hisobga olishning ishchi schyotlar rejasi;
  
• 
  Moliyaviy hisobotni tuzish va taqdim etish tartibi.
  

Hisob yuritish siyosati moliyaviy hisobotlarni taqdim etish hamda auditorlik va boshqa tekshiruvlar uchun rasmiy asos bo’lib xizmat qiladi.