1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

3-Mavzu: Ishlab chiqarish infratuzilmasi va uning ahamiyati 
 
                                  Reja: 
1. Ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati. 
2. Ishlab chiqarish infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi tarmoqlar va ularning tashkil etilishi. 
3.  Mamlakatimizda  ishlab  chiqarish  infratuzilmasini  rivojlantirish  borasida  amalga 
oshirilayotgan islohotlar. 
 
 
1.  Ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati. 
 
Iqtisodiy  faoliyat  deganda  inson  ehtiyojlarini  qondirish  usullari  va  vositalari  majmui 
tushuniladi. 
Iqtisodiy  faoliyat  ishlab  chiqarishdan  boshlanadi,  yaratilgan  mahsulotlarni  ayirboshlash 
orqali  iste‘mol  etish  bilan  tugallanadi.  Uning  asosiy  bo‗g‗ini  ishlab  chiqarish,  ya‘ni  har  xil 
mahsulot  va  xizmatlarni  yaratishdir.  Mehnat  yaratgan  ne‘matlar  iqtisodiy  ne‘matlar  deyiladi. 
Ular  tabiatdagi  tekin  ne‘matlar  (havo,  quyosh  nuri,  suv)  dan  farq  qiladi.  Mahsulotlarni 
ayirboshlash  va  ularning  iste‘moli  (ishlatilishi)  ham  iqtisodiy  faoliyat  tarkibiga  kiradi.  Ishlab 
chiqarish tijorat (savdo-sotiq) orqali iste‘mol bilan bog‗lanadi. Iqtisodiy faoliyat turlari xilma-xil, 
lekin ular bir-birini albatta taqozo etadi. 
Ishlab  chiqarish  bo‗lmasa  kishilar  yashay  olmaydi,  bu  turgan  gap.  Ammo  kishilar 
yaratgan  mahsulotlarini  o‗zaro  ayirboshlash  orqali  iste‘molni  qondiradilar,  bir-birlariga  kerakli 
mahsulotlarni yetkazib beradilar. 
Kishilar  o‗z  ehtiyojini  qondirmasa,  ish  qobiliyatini  tiklay  olmaydilar.  Binobarin, 
iste‘molsiz ishlab chiqarish ham bo‗lmaydi. Ishlab chiqarish turlari g‗oyat ko‗p. Hozir dunyoda 
millionlab xil mahsulot va ularning butlovchi qismlari va detallari yaratiladi. Aholiga minglab xil 
xizmatlar ko‗rsatiladi. 
Ishlab chiqarish birlamchi faoliyat sifatida ikki turga bo‗linadi: 
a) 
moddiy  ishlab  chiqarish  -  aniq  moddiy  shaklga  ega  mahsulotlarni  (masalan, 
iste‘mol buyumlari, yonilg‗i, xomashyo, material, mashina va uskunalarni) yaratish, shuningdek, 
moddiy  sohaga  xizmatlar  ko‗rsatish.  Bunga  sanoat,  qishloq  xo‗jaligi,  yuk  transporti,  qurilish, 
ombor xo‗jaligi va boshqalar kiradi. 
b) 
nomoddiy ishlab chiqarish - moddiy shaklga ega bo‗lmagan,  qo‗l bilan ushlab his  
etilmaydigan,      ammo  foydali  xizmatlar    ko‗rsatish.  Masalan,  shifokor  yoki  o‗qituvchi  xizmati 
moddiy ko‗rinishda emas, lekin u hammaga zarur.   Nomoddiy   ishlab   chiqarishga   madaniyat,   
xalq   ta‘limi, sog‗liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport kabi sohalar kiradi. 
Ayirboshlash  faoliyatida  mahsulotlar  va  xizmatlar  yaratilmaydi,  balki  ular  ma‘lum 
miqdoriy  nisbatda  bir-biriga  almashtiriladi.  Bu  jarayon  ikki  xil  kechadi:  biri  mahsulot 
ayirboshlash, ikkinchisi tovar ayirboshlash. 
Bir  mahsulotning  bevosita  boshqasiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri,  lekin  ma‘lum  miqdoriy nisbatda 
ayirboshlanishi barter deb yuritiladi. 
Barter  ayirboshlashning  qulay  bo‗lmagan  xolis  usuli.  Bu  usul  oldi-berdi  aloqalari  izdan 
chiqqanda,  pul  shiddatli  qadrsizlanganda  qo‗llaniladi.  Me‘yordagi  iqtisodiyot  sharoitida  tovar 
ayirboshlashga amal qilinadi. 
Bir mahsulotning boshqasiga pul vositasida va ma‘lum narx asosida, ya‘ni oldi-sotdi yo‗li 
bilan ayirboshlanishi tovar ayirboshlash deyiladi. 
Tovar ayirboshlash barterdan farqliroq, tovarni oldin pulga, so‗ngra pulni kerakli boshqa 
tovarga ayirboshlashni bildiradi. U hammabop, ya‘ni universal ayirboshlashdir. Bu jarayonda pul 
ishtirok etadi, pulga hohlagan tovarni hohlagan joydan sotib olish mumkin bo‗ladi. 
Tovar ayirboshlash, oldi-sotdi ayirboshlashning eng yuksak va qulay shaklidir. 

---

Iste‘mol  degan  narsa  mahsulotni  amalda,  ya‘ni  ehtiyojni  qondirish  uchun  ishlatish 
demakdir.  Mahsulotlar,  birinchidan,  tirikchilik  uchun  kishilarning  o‗zlari  tomonidan  iste‘mol 
etiladi, ikkinchidan, ishlab chiqarishni davom ettirish uchun uning o‗zida ishlatiladi. 
Iste‘mol  faoliyat  sifatida  yakka,  oilaviy,  guruhiy  yoki  umummilliy  iste‘mol  tarzida  yuz 
beradi.  Masalan,  ko‗ylakni  har  bir  kishi  yakka  tartibda  kiyadi,  televizor,  gilam  yoki  mebel 
oilaning  birgalikdagi  iste‘molida  bo‗ladi.  Maktab,  kasalxona  yoki  bolalar  bog‗chasidagi  asbob-
anjom  va  jihozlar  ham  birgalikda  ishlatiladi.  Armiya,  xavfsizlik xizmati yoki boshqa  ma‘muriy 
tashkilotlar  xizmatidan  ayrim  kishilar  yoki  guruhlar  emas  balki  butun  xalq  bahramand  bo‗ladi. 
Xullas, mahsulotlar va xizmatlar har xil bo‗lsada iste‘mol etiladi. Ammo bundan qat‘i nazar ular 
iste‘mol  etilgach,  yana  qayta  yaratilishi  lozim.  Demak  shunday  qoida  bor:  cheksiz  ehtiyojni 
qondirish uzluksiz iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. 
Iqtisodiy  faoliyat  yoki  iqtisodiyot  kishilarning  ma‘lum  maqsad  yo‗lidagi  hatti-harakatini 
bildiradi. Uning ishtirokchilari ayrim kishilar, oila, korxona, xo‗jaliklar va davlatdir. 
Iqtisodiyot ishtirokchilari iqtisodiy subyektlar deb ataladi, ular o‗zaro muntazam iqtisodiy 
aloqada  bo‗ladilar.  Bu  esa  ularning  iqtisodiy  munosabatlaridir.  O‗zaro  aloqasiz  na  ishlab 
chiqarish, na ayirboshlash, na iste‘mol yuz beradi.  
Iqtisodiy  faoliyat  ishlab  chiqarishdan  boshlanadi.  Har  qanday  ishlab  chiqarishda  ikki 
omil, ya‘ni shaxsiy-insoniy va moddiy-ashyoviy omillar ishtirok etadi. 
Shaxsiy-insoniy omil -  bu  mehnat qilish qobiliyatidan  iborat bo‗lgan ish  kuchi  va  uning 
faoliyatdir. 
Shaxsiy-insoniy omil mehnatga layohatli aholi, uning jismoniy va aqliy qobiliyati, bilim 
va  saviyasi,  malaka  va  mahoratidir.  Bu  omil  insoniy  qobiliyat  bo‗lgani    sababli    inson    shaxsi   
bilan  birgalikda,   undan   ajramagan  holda namoyon bo‗ladi va inson shaxsida gavdalanadi. 
Moddiy-ashyoviy  omil  -  bu  ishlab  chiqarish  uchun  zarur  bo‗lgan  barcha  moddiy  
shakldagi vositalardir. 
Tadbirkorlik  qobiliyati  oddiy  ish  kuchidan  farq  qilib,  ishlab  chiqarishda  boshqarishdan 
iborat  bo‗lgan  alohida  vazifani  bajaradi.  U  tabiatan  ishbilarmonlik  bo‗lib,  alohida  bir  iste‘dod, 
yuksak bilim, maxsus tayyorgarik va mas‘uliyat mujassami demakdir. 
Tadbirkorlik  qobiliyati  moddiy  omillar  bilan  birikmaydi,  balki  shu  omillar  bilan  ish 
kuchining samarali birikishi, iqtisodiy faoliyatdan yaxshi natija olinishini ta‘minlaydi. 
Omillarning  birikishi  tufayli  olingan  mahsulot  va  xizmatlar  ishlab  chiqarishning  natijasi 
hisoblanadi. Ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulot ikki xil bo‗ladi: birinchisi - natural mahsulot 
bo‗lib, uni ishlab chiqaruvchining o‗zi iste‘mol etadi. Bu mahsulot ayirboshlash uchun bozorga 
chiqarilmaydi.  Masalan,  fermer  xo‗jaligida  yetishtirilgan  donning  bir  qismi  natural  mahsulot 
bo‗lib, xo‗jalikning o‗zida urug‗lik, molga yem yoki fermer oilasiga oziq-ovqat uchun ishlatiladi; 
ikkkinchisi - tovar shaklidagi mahsulot bo‗lib, ishlab chiqaruvchining o‗z iste‘moli uchun emas, 
balki  bozorda  sotish  uchun  yaratiladi.  Mahsulotni  bozorda  oldi-sotdi  qilish  uchun  ishlab 
chiqarish  tovar  ishlab  chiqarish  deb  yuritiladi.  Mana  shu  tovar  ishlab  chiqarish  bozor 
iqtisodiyotining asosidir. 
Bozorda sotish uchun chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tovar deyiladn. 
Tovarning ikki xil xususiyati bor. Birinchidan, u kishilarning hayotiy ehtiyojini qondirib, 
ularga  foyda  keltiradi.  Ikkinchidan,  u  boshqa  tovarlarga  almasha  olish  xususiyatiga  egaki,  bu 
uning  almashuv  qiymati  deyiladi.  Tovarning  yaratilishidan  tortib,  to  u  iste‘mol  etilguncha 
bo‗lgan  jamiki  mehnat  sarfi  tovarning  qiymatini  tashkil  etadi.  Ammo  qiymatni  aslo  befoyda 
mehnat yaratmaydi. Agar mehnat kishilarga kerak bo‗lgan mahsulotni yaratsa va me‘yorida sarf 
etilgan bo‗lsa, mana shunday mehnatni kishilar ma‘qul topib tan oladilar, ya‘ni mahsulotni sotib 
oladilar.  
 
Ishlab chiqarish infratuzilmasi ishlab chiqarish mablag‗lari hamda ularning uzoq muddat 
ishlashini  ta‘minlaydigan  tarmoqlarni  o‗z  ichiga  oladi.  Ishlab  chiqarish  infratuzilmasi  tarkibiga 
bevosita  ishlab  chiqarishga  xizmat  qiluvchi  tarmoqlar  kiradi:  ishlab  chiqarishga  yo‗naltirilgan 
transport, ta‘mirlash ustaxonalari, ombor xo‗jaliklari, kommunikatsiya tizimi va telegraf, aloqa, 
elektroenergiya  uzatish  liniyalari,  texnik  xizmat  stansiyalari,  ilmiy-ishlab  chiqarish 

---

laboratoriyalari,  hisob  markazlari.  Bunday  xizmatlarga  o‗simlik  muhofazasi,  agrotexnika, 
veterinariya, texnik ta‘mir, yuridik va boshqa xizmatlar kiradi.  
Ishlab  chiqarish  infratuzilmasining  shakllanishiga  ko‗pgina  omillar  ta‘sir  etadi.  Ularning 
ichida tuproq-iqlim sharoiti, hudud relyefi, suv bilan ta‘minlanishi, yer hududi konfiguratsiyasi, 
yo‗l holati, korxonaning joylashishi, ishlab chiqarish obyektlarining joylashishi, qo‗llanilayotgan 
texnologiyalar, ishlab chiqarish ixtisoslashishi va konsentratsiyalashish darajasiga alohida e‘tibor 
beriladi. 
Korxonalar  faoliyatida  aloqaning  o‗rni  va  ahamiyati  juda  muhimdir.  Chunki,  ular  o‗zi 
yetishtirgan  mahsulotlarni    hohlagan  bozorda  sotishi  mumkin.  Shu  bois  ularning  bozor 
kon‘yunkturasini  o‗rganishi  yoki  baho  tizimi  o‗zgarib  turishidan  xabardor  bo‗lishida,  aloqa 
tizimining  eng  zamonaviy  uskunalaridan  foydalanishda  xo‗jaliklar  yetishtirgan  mahsulotlarni 
sotish bilan bog‗liq bo‗lgan jarayonlarni imkon darajasida hal qilishga ko‗maklashadi. 
Aloqa tizimining yana bir muhim xususiyati shundaki, bunda xo‗jalikning ichki tizimida 
bo‗layotgan  barcha  jarayonlardan  xabardorlik  hamda  ularning  muammolarini  hal  etish  imkoni 
yaratiladi.  Xo‗jalik  ichida  faoliyat  ko‗rsatayotgan  barcha  uskunalar  va  mexanizmlarga  zarur 
holatda texnik yoki boshqa xizmatlarni ko‗rsatishda, aloqa tizimining o‗rni va vazifasi qanchalik 
darajada ahamiyatli ekanligini ko‗rish mumkin. 
Xo‗jaliklarning  sifatli  mahsulot  yetishtirishi  va  nasldor  chorva  mollari  bilan 
ta‘minlanishida  bozordagi  holatni  o‗rganish  va  boshqa  jarayonlarda  ilmiy  va  axborot  ta‘minoti 
o‗ziga  xos  o‗rin  tutadi.  Bu  ta‘minot  orqali  yangiliklar  qancha  tez  tarqatilsa,  qishloq  xo‗jaligi 
ishlab  chiqaruvchilari  bu  yangiliklarni  shuncha  tez  o‗zlashtirishi  va  joriy  etishlari,  ikkinchidan, 
ulardan  foydalanib,  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishlari  mumkin.  Asosiy  yirik  xizmat 
ko‗rsatuvchi tarmoqlardan biri yo‗l xo‗jaligidir. Qishloq xo‗jaligida eng ko‗p tarqalgan va asosiy 
tarmoq  avtomobil  yo‗llari  hisoblanadi.  Tarmoqlararo  xarakterga  ega  bo‗lgan  yo‗llar  qishloq 
xo‗jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni iste‘molchilargacha yetkazish kabi keng ko‗lamli va 
salmoqli  vazifalarni  bajarishadi,  ichki  tarmoq  xarakteridagi  yo‗llar  esa  xo‗jalik  ichidagi  barcha 
ichki muammolarni hal etishda o‗ziga xos o‗rin tutadi. Xo‗jalik ichidagi yo‗llar mahsulot ishlab 
chiqarish  bilan  bog‗liq  bo‗lgan  barcha  faoliyatlarga  xizmat  qiladi.  Qishloq  xo‗jaligida 
yo‗llarning  joylashishi,  asosiy  obyektlarga  qulay  turishi,  asfaltlanganlik  darajasi  va  tekisliligi 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. 
Ma‘lumki,  infratuzilmaning  eng  yirik  tarmoqlaridan  biri  transport  xo‗jaligi  hisoblanadi. 
Ishlab  chiqarish  harakati  jarayonini  transportsiz  tasavvur  qilish  qiyin.  Bu  borada  qishloq 
xo‗jaligiga  xizmat  ko‗rsatayotgan  transportlar  faoliyati  uzoq  davrni  o‗z  ichiga  oladi.  Dastavval 
qishloq xo‗jaligida transport vazifasini o‗tab kelgan ish hayvonlaridan foydalanilgan. 
Qishloq xo‗jaligi korxonalarida xizmat ko‗rsatuvchi texnikalarning holati ishlab chiqarish 
samaradorligini ko‗p jihatdan belgilab beradi.