1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

4.3.Биржа нархлари котировкаси 
Айтиб 
ўтилганидек, 
биржа 
нарх 
ҳаракатланишида 
турли 
тенденцияларини мувозанатлаш механизми ҳисобланади ва нархнинг кескин 
ўзгаришини юмшатишга хизмат қилади. Биржанинг барқарорлаштирувчи бу 
роли нарх котировкаси – биржа нархлари ҳақида турли ахборотлар воситасида 
амалга оширилади. Котировка кўп сонли битимлар нархини умумлаштиришни 
бир тизимга келтириш натижасида котировка комиссияси томонидан амалга 
оширилади ва натижалар албатта дарҳол эълон қлинади. Нарх котировкаси 
биржа савдоси қатнашчилари, кўплаб ишлаб чиқарувчилар ва биржа 
ташқарисидаги харидорлар, биржанинг фаолияти учун катта қизиқиш 
уйғотади. 
Биржа котировкалари узоқ муддат давомида нархлар динамик қаторини 
ифодалайди, бу улардан башорат қилиш учун база сифатида фойдаланиш 
имконини беради. Расмий котировка – биржа куни учун товар бўйича биржа 
кунининг якуний босқичида қайд қилинган нархларни ўртачалаштириш 
натижасида белгиланадиган умумий нарх алоҳида аҳамиятга эга.

---

Котировка справочник аҳамиятидан ташқари катта функционал аҳамиятга 
ҳам эга. Масалан, расмий фьючерс котировкаси ҳар бир биржа кунида ҳар 
битта позиция (етказиб бериш ойи) бўйича биржада белгиланадиган умумий 
нарх сифатида ҳисоб-китоб (клиринг) палатаси мижозлар билан қайта ҳисоб-
китоблар учун фойдаланилади. 
Ишончли натижалар олиш учун котировка комиссияси белгиланган 
қоидаларга амал қилади: 
1. 
сотувчилар, харидорлар ва битимлар нархининг айрим кескин фарқ 
қиладиган қийматлари истисно қилинади; 
2. 
барча товарлар эмас, улар бўйича битимлар систематик равишда 
тузиладиган айрим муҳим товарлар котировка қилинади. Бундай товарлар 
ҳақида маълумотлар биржа бюллетенининг базасига киритилади. Янги 
товарларнинг систематик пайдо бўлишида улар ҳақидаги маълумотлар 
рўйхатга киритилади. У ёки бу товарлар бўйича битимлар узоқ вақт тузилмай 
қолган ҳолларда улар рўйхатдан чиқариб ташланади; 
3. 
котировкада ҳисобга олинадиган партиядаги товарлар энг кам ҳажми 
келишиб олинади; 
4. 
нархнинг товар партиясига боғлиқлигини элиминациялаш учун иккита 
усулдан фойдаланилади: нархлар энг кўп битимлар сони амалга ошириладиган 
намунавий ҳажм уун берилади; котировка нархи бир нечта турли ҳажмлар 
учун аниқланади; 
5. 
етказиб бериш шартларидаги фарқлар ҳисобга олинади, уларга мувофиқ 
партия қийматига товарни ташиш, суғурталаш, ўраб-қадоқлаш ва ҳоказолар 
ёки киритилади ёки киритилмайди. 
Котировка қуйидаги ахборотлардан иборат бўлади: расмий котировка, 
сотувчи (таклиф нархи) ва харидорнинг (талаб нархи) максимал ва минимал 
нархи, кун (давр) нархлари; кун давомидаги биринчи ва охирги битимлар 
нархи (нарх кескин ўзгарган оралиқ нуқталар ҳам кўрсатилиши мумкин); ўтган 
кунлар билан таққослаганда биржанинг очилиш ва ёпилиш пайтидаги нархлар. 
Мос келувчи расмий котировка ҳар бир позиция (етказиб бериш санаси) 
бўйича охирги савдодан олдинги 30-60 кун давомида қайд қилинган максимал 
ва минимал нархларни ўртачалаштириш йўли билан ҳисоб-китоб қилинади. 
Намунавий (справочник) товар нархи барқарор бўлмаган бозорда, нарх ва 
унга таъсир этувчи омиллар кенг доирада белгиланади. Намунавий нарх сотиш 
шартларида намунавий сотув ҳажмида товар бирлиги қийматини акс эттиради. 
Бу энг ҳақиқий нарх, чунки у тасодифий нарх шакллантирувчи омиллар 
таъсирини истисно қилади. Битимлар сони кўп бўлганда намунавий нарх 
битимларнинг ўртача нархси сифатида аниқланади, чунки қатта сонлар 
қонуни бўйича четга оғишлар бир-бирини қоплайди. Кам сонли битимлар 
бўйича намунавий нарх барча нарх шакллантирувчи омилларни (талаб ва 
таклиф нисбати, қатнашчилар сони, ҳисоб-китоб шартлари, транспорт 
воситасида ташиш шартлари), аввалги биржа куни (даври) намунавий 
нархининг янги тузилган битимлар нархига мувофиқлигини ҳисобга олган 
ҳолда чиқарилиши лозим. Зарур ахборотлар йўқ бўлган ҳолларда намунавий 
нарх чиқарилмайди. 

---

Котировка асосида жадвал кўринишидаги биржа бюллетени тузилади. 
Барча нархлар товар бирлиги бўйича берилади. Биржа котировкалари, 
жумладан, фьючерс котировкалари мос келувчи биржалар, етакчи газеталар, 
биринчи навбатда, ишбилармонлик нашрлари томонидан мунтазам чоп 
этилади. 
Нашрлар оптимал структураси қуйидагича: фьючерс котировкалари, реал 
товар нархи ва барча асосий товарларга опционлар котировкалари 
келтирилади. Биржа котировкаларининг биринчи графасида товар етказиб 
бериш ёки олиш мумкин бўлган учта ой; иккинчи графада – биржа 
очилишидаги нарх; учинчи графада – кун давомида рўйхатга олинган 
максимал котировка; тўртинчи графада – минимал котировка; бешинчи 
графада – биржада ҳисоб-китоб учун фойдаланиладиган нарх (қоидага кўра, 
биржа ёпилишидаги нарх), кун давомида нарх ўзгариши, бунда «+» белгиси 
котировканинг ўсишини, «-» белгиси эса – пасайишини англатади; еттинчи ва 
саккизинчи графада шу етказиб бериш муддатида товарни котировка қилиш 
пайтидаги максимал ва минимал нарх қиймати кўрсаткичлари; тўққизинчи 
графада – очилган шартномалар сони кўрсатилади. Графалар остида алоҳида 
сатрда кун давомида битимлар тахминий сони ва барча етказиб бериш 
муддатлари бўйича очилган шартномалар сони келтирилади. 
Нарх котировкасидан ташқари биржада махсус экранда ва мониторларда 
ушбу биржа куни учун якуний бўлмаган жорий нарх ахбороти мунтазам 
чиқарилиб туради. Ахборот мазмуни, масалан, қуйидагича бўлиши мумкин: 
товарлар ҳар бир тури ва барча шартномалар бўйича учта охирги битим; биржа 
очилган пайтдаги нархлар, фьючерс битимларининг максимал ва минимал 
нархлари; биржанинг очилиши ва ёпилишидаги нархлар фарқи (агар мавжуд 
бўлса); биржа операциялари тўхтатилган ва тикланганда нарх диапазони (агар 
узоқ муддатли савдоларда тўхтатиб туриш ўринга эга бўлган бўлса); ўтган 
кундаги нархлар билан таққослаганда якуний нарх ўзгариши; жорий юқори ва 
паст нарх тебранишлари.
Нарх даражалари биржаларда стандартлаштирлиган. Пункт деб 
номланадиган минимал нарх ўзгариши АҚШда дон учун 1 бушелга 0,25 цент, 
бензин учун – 1 галлонга 0,01 цент, нефть учун – 1 баррелга 1 цент ва ҳ.к. 
белгиланган.