1-mavzu: Avtomobil transport harakat tarkibi

12- mavzu: Gaz ballonli avtomobil dvigatellarining ta’minlash tarmog’i

Reja
 1. Gaz ballonli avtomobil dvigatellarining ta’minlash tarmog’ining vazifasi

2. Gaz ballonli avtomobil dvigatellarining ta’minlash tarmog’ining tuzilish

3. Gaz ballonli avtomobil dvigatellarining ta’minlash tarmog’ining ishlash uslubi

Avtomobil dvigatellarida suyultirilgan yoki siqilgan gazsimon yonilg’i ishlatiladi. Karbyuratorli dvigatelni gaz bilan ishlashga o’tkazishuchun murakkab qayta uskunalash talab qilinmaydi. Ta’minlash tarmog’i oddiylashadi, osongina mukammal aralashma qilinadi, dvigatellarda juda kichik ortiqcha xavo koeffitsenti bilan ishlashi tufayli bu yonilg’i aralashmasi benzinga nisbatan to’laroq yonadi. Undan tashqari, gazning xavo bilan aralashmasi o’z tarkibiga ko’ra bir xil bo’lganidan dvigatelning yaxshi ishlashini va qabul qiluvchanligini moyillik darajasi yuqoriroq bo’lishini ta’minlaydi. Gaz simon yonilg’ining detonatseyasiga turg’unligi benzinnikiga nisbatan, yuqori, detallarning korrozion va mexanikyeyilish tezligi ancha kamayadi, gaz simon yonilg’i moyining suyultirmaydi, dvigatelning tejamkorligi ortadi. Shu afzalliklari tufayli gazsimon yonilg’i avtomobil dvigatellari uchun istiqboli yonilg’i deb xisoblanadi va bunday yonilg’ini ishlatish suyuq yonilg’iga bo’lgan extiyojni ancha kamaytiradi.

So’ngi yillarda avtomobil zavodlarida suyultirilgan neftli gazda ishlatishga mo’ljallangan GAZ-52-07, GAZ-52-09 va GAZ-53-19 markali avtomobillar ishlab chiqarilmoqda.

Yuqorida bayon etilgandek gaz ballonli avtomobillarda ishlatiladigan gazsimon yonilg’i tabiiy yoki sun’iy yonuvchi gazlar bo’lib, ular suyultirilgan neft gazi (SNG), siqilgan tabiiy gaz (STG) bo’lishi mumkin. SNG da ishlovchi avtomobil dvigatellari keng tarqalgan. Neft bilan birga chiquvchi gazlar, odatda, propan-butan aralashmalaridan, yani uch-to’rttadan uglerod atomlariga ega bo’lgan uglevodoroddan tashkil topgan. Suyultirilgan neft gazi shu uglevodoroddan tayyorlanadi. Maqbul haroratda bosimi 1,6 MPa (16kgk|sm²) gayetguncha gazsimon xolatdan suyuq xolatga o’tuvchi gazlarga suyultirilgan neftb gazlari deb ataladi. Demak, bunday gazlar yopiq idish va ballonlarda suyuq xolatda bo’ladi. SNGlar, odatda uch xil turda chiqariladi: texnik propan, texnik butan va ularning aralashmalari. Birinchisini qishda, ikkinchisini yozda, uchinchisini esa yil davomida ishlatish mumkin. Bu gazlarning issiqlik berishi va detonatsiya turg’unligi bir-biriga yaqin. SNG ning xidi ham, rangi ham bo’lmaganligi uchun ularga oz miqdorda o’tkir hidli gazsimon moda qo’shiladi. Bu moddalar sizib chiqib, kabina yoki kuzov uchida to’plangan gazni sezishga imkon beradi. Suyultirilgan gazni saqlash muddati ishlab chiqarilgan vaqtdan boshlab uch oydan oshmasligi kerak. Bu muddat tugagach, gazning xolati standart ko’rsatkichlari bo’yicha teshiriladi.

STG lar siqilgan gaz ballonli deb ataluvchi yuk avtomobillarida yonilg’i sifatada ishlatiladi. STG deb, suyuqlik xolatiga o’tish harorati past bo’lgan gazlarga aytiladi. Gaz ballonli avtomobillarda ishlatiladagan tabiiy gaz asosan metandan tarkib topgan bo’lib yonish natijasida issiqlik chiqarish qobiliyati 8500kkal|m³. lekin siqilgan gazda ishlovchi avtomobil dvigatellari uncha keng tarqalmagan, chunki, bir tomondan, tsilindrlarning to’lishi kamayishi natijasida ularning quvvati 10-20 foizga pasayadi, ikkinchi tomondan, avtomobilning yuk ko’tarish imkoniyati boshqa yonilg’i sistemali avtomobillarga nisbatan kamayadi. Avtomobilga sig’imi 10 m³ dan bo’lgan bunday ballonlardan oltitasi ketma-ket ulanib o’rnatiladi. Ballonlar maxsus gaz to’ldirish stantsiyalarida tozalangan va quritilgan tabiiy gaz bilan to’ldiriladi. Gaz bilan ishlovchi dvigatellarning ish tsikli karbyuratorli dvigatellarning ishlash uslubiga o’xshash bo’lsa-da, asbob va uskunalarining tuzilishi bilan farq qiladi.

Suyultirilgan gazda turli ZIL-432810, GAZ-53-07 yuk avtomobillari va LAZ-695P, LiAZ-677G avtobuslar bir-biriga o’xshash gaz ballonli ta’minlash tarmog’i bo’yicha ishlaydi. Bunday gaz ballonli uskunalashgan chizma

114- rasmda tasvirlangan. Avtomobil kuzovi ostida 250l sig’imli gaz ballonli 5 o’rnatilgan. Gaz olish uchun ballonga ikkita naycha ulangan, har bir naychada sarflash ventillari 16 VA 17 bor. Ulardan biri suyuqlik sathidan yuqoriroq o’rnatilgan bo’lib, undan dvigatelni yurgizib yuborish va qizdirish vaqtida gaz bug’lari beriladi, ikkinchisi esa suyuqlikning pastki satxida o’rnatilgan. Ballondan chiqadigan gaz bug’latgichga tushib, uyerda batamom bug’lanadi, so’ngra filtr 9 va bug’larning bosimini pasaytiruvchi reduktor 10 dan o’tib, mezonlagich 10 ga, keyin aralashtirgichga tushadi. bo’lgan yonuvchi gaz-xavo aralashmasi kiritish naychasi bo’linmasiga kiradi. Gaz reduktori 10 dozator bilan bitta qutida jixozlangan bo’lib, ularga gazni kiritish va chiqarish naychalari ulangan.

Haydovchi kabinasidagi peshtaxta ballondagi gaz bosimini va reduktordagi bosimni doimiy ko’rsatib turuvchi manometr 7 VA 8 lar mavjud. Bu tarmoqqa muvoziy ravishda benzin bilan ishlaydigan extiyot ta’minlash sistemasi ham o’rnatilgan. U benzobak 15, benzonasos 14 va karbyurator-aralashtirgich 13 dan iborat bo’lib, xuddi karbyuratorli avtomobilning ta’minlash tarmog’iga o’xshash ishlaydi. Bunda faqat karbyurator kichik o’lchamli, ixcham va soddaroq qilib ishlangan. Ehtiyot tarmoqdan karbyuratorga benzin o’tishini to’xtatish uchun benzobakda kran 18 mo’ljallangan dvigatel qisqa vaqt to’xtatilganda, o’t oldirish tarmog’i o’chiriladi, ko’proq vaqtga, yani 1-2 soatga to’xtatilganda esa tarmoq ventili ham berkitiladi. Ballon 5 tubida sarflash ventillari 1 va 3 dan tashqarii saqlash klapani 2, to’ldirish klapani 4 bor. Bunday ikkita yonilg’ida ishlashga mo’ljallangan universal ta’minlash tarmog’ida gaz bilan avtomobilni yurishi 400 km atrofida bo’lib, benzinda yo’l bosish 17 km ni tashkil etadi. Gaz ballonli uskunalarning konstruktivyechimi avtomobilning ishlatish soxasi va vazifasiga ko’ra har xil ishlash uslubiga ega.

Zamonaviy gaz ballonli uskunalarda ballonlar soni to’rttadan (GAZ turkumiga kiruvchi yuk avtomobillari) to o’ntagacha (KamAZ) bo’lishi mumkin. Har bir o’rnatilgan gaz ballonining foydali sig’imi 50 l, eng katta bosimi 20 MPa (200 kgk |sm²). Bunda bita ballonda hosil bo’lgan gazning jamg’arilgan energiyasi avtomobilning 200-250 km gacha yo’l bosishini ta’minlaydi.