2.Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар) шаклланиши ва ишлатилишини текшириш. Тақсимланмаган фойда - фойданинг жамғарилаётганини ифодалайди ва мулкдорларнинг қарорига биноан устав капиталига қўшилиши мумкин.
Хўжалик юритувчи субъектнинг барча йиллар бўйича фаолияти ва ҳисобот давридаги тақсимланмаган фойда ёки қопланмаган зарар суммаси бир-биридан фарқ қилади.
Соф фойда суммаси ҳисобот даврининг охирида якуний ёзув билан 8710 “Ҳисобот даврининг тақсимланмаган фойдаси (қопланмаган зарар)” счётининг кредитига, зарар суммаси эса ушбу счетнинг дебетига 9910 “Якуний молиявий натижани ҳисобга олувчи счётлар” счёти билан боғланган ҳолда ҳисобдан чиқарилади.
Фойдани тақсимлаш тўғрисидаги қарорни хўжалик юритувчи субъектнинг мулкдорлари (акциядорларининг умумий йиғилиши, МЧЖ иштирокчиларининг йиғилиши, хусусий корхона эгасининг қарори) қабул қилади.
Тақсимланмаган фойда қуйидагиларга ишлатилиши мумкин:
- устав капиталини кўпайтиришга; - резерв капиталини яратиш ва тўлдиришга; - акционерларга дивиденд тўлашга; - зарарларни қоплашга; - мулкдорларнинг қарори бўйича бошқа мақсадларга.
Тақсимланмаган фойда суммасидан қонунчиликда белгиланган тартибда резерв капиталини шакллантириш учун фойдаланиш мумкин, бунда 8710 “Ҳисобот давридаги тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар)” счёти дебетланади ва 8520 “Резерв капитали” счёти кредитланади.
Хўжалик юритувчи субъектнинг устав капитали тўлиқ шаклланган тақдирда дивиденд эълон қилиши мумкин. Амалдаги қонунчилик биноан чекловлар бўлса, у ҳолда дивиденд тўланмайди.
Тақсимланмаган фойда суммаси дивидендлар тўлаш учун йўналтирилганда 8710 “Ҳисобот даврининг тақсимланмаган фойдаси (қопланмаган зарар)” счётининг дебетида ва 6610 “Тўланадиган дивидендлар” счётининг кредитида акс эттирилади.
Ҳисобот давридаги тақсимланмаган фойдани тақсимлашдан кейин қолган сумма 8710 “Ҳисобот даврининг тақсимланмаган фойдаси (қопланмаган зарар)” счётидан 8720 “Жамғарилган фойда (қопланмаган зарар)лар” счётига ўтказилади.
3.Мақсадли тушумлар, келгуси харажатлар ва тўловлар резервлари ҳисобини текшириш. Мақсадли молиялаштириш маблағларининг ҳолати ва ҳаракати, шунингдек аъзолик бадаллари ва мақсадли йўналиш бўйича тадбирларни амалга ошириш учун мўлжалланган бошқа қайтарилмайдиган маблағларнинг келиб тушиши ва сарфланиши, келгуси харажатлар ва тўловлар резервлари тўғрисидаги ахборотларни аудитор томонидан текширилиши лозим.
Ушбу мақсадли тушумларни хўжалик юритувчи субъектнинг хусусий капитали сифатида акс эттириш шартлари қуйидагилар ҳисобланади:
а) маблағларнинг мақсадли йўналиш бўйича ишлатилиши; б) маблағларни жалб қилиш билан боғлиқ харажатларнинг йўқлиги; в) белгиланган шартлар бажарилганда қайтариб берилмаслиги.
Грант деганда ижтимоий хусусиятга эга мақсадлар, иқтисодиётни ривожлантириш, илмий-техник ва инновацион дастурларни бажариш учун Ҳукумат, нодавлат, хорижий, ҳамда халқаро ташкилотлар ва жамғармалар томонидан кўрсатиладиган текин, гуманитар ёки моддий-техник маблағлар тушунилади. Грант маблағлари қатъий равишда белгиланган мақсадларга ишлатилади. Ушбу талабдан келиб чиққан ҳолда, аудитор хўжалик юритувчи субъектнинг грант бўйича шартнома шартларини ўрганиб чиқиши лозим.
Ажратилган грант тўғрисида хабарнома олинганда ушбу грант суммаси 8810 “Грантлар” счётининг кредитида 4890 “Бошқа дебиторларнинг қарзи” счёти билан боғланган ҳолда акс эттирилади.
Грант суммасидан молиялаштириладиган ва бюджетда кўзда тутилган пул маблағлари ёки мулкнинг қабул қилиниши пул маблағларини ҳисобга олувчи счетлар (5110-5530), капитал қўйилма (0800), ўрнатиладиган ускуналар (0700), ТМЗ ва бошқа активларни ҳисобга олувчи счетларнинг дебетида 4890 “Бошқа дебиторларнинг қарзи” счёти билан боғланган ҳолда акс эттирилади.
Чет эл валютасида олинган грант суммаси хўжалик муомалалари амалга оширилган кундаги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг курси бўйича миллий валютага ўтказилади.
Хўжалик юритувчи субъект томонидан олинган грант суммаси бўйича белгиланган тартибда ҳисобот тайёрлайди ва тақдим қилади_.
8820 “Субсидиялар” счёти ажратилган субсидиялар, яъни иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида белгиланган шартлар учун корхоналарга давлат томонидан пул ёки натура кўринишида кўрсатилган ёрдам суммаси акс эттирилади. Давлат (ҳукумат) томонидан берилган ёрдам турли кўринишда (қўшимча бериш, субвенция ва бошқалар) бўлиши ва ҳар хил шартларга мувофиқ берилиши мумкин.
Давлат субсидиялари - хўжалик юритувчи субъектнинг операцион фаолиятига тааллуқли муайян шароитларда хўжалик юритувчи субъектга ресурсларни бериш тарзида ҳукумат томонидан бериладиган ёрдам.
Давлат ёрдами - муайян мезонлар билан қаноатлантирувчи битта ёки бир қатор хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий ёрдам бериш учун давлат кўрадиган тадбир. Давлат ёрдами фақат бевосита, ривожланиб бораётган секторларда инфратузилмаларни вужудга келтириш ёки рақобатчиларга савдо чеклашларини жорий этиш сингари умумий савдо шартларига таъсир этувчи ҳатти-ҳаракатлар воситасида бериладиган имтиёзларни ўз ичига олмайди.
Қайтармаслик асосидаги ссудалар - бу кредитор қайтаришни талаб қилмаган ҳолда, муайян шартларга риоя қилиб берадиган ссудалардир.
Субсидияларни олиш шакли уни ҳисоботларда акс эттириш усулига таъсир қилмайди. Қайтармаслик асосида муайян шартлар билан берилаётган давлат ссудасига хўжалик субъекти ана шу шартларни бажаришига етарлича кафолат мавжуд бўлган тақдирда давлат субсидияси деб қаралиши лозим.
Давлат субсидиялари улар билан боғлиқ чиқимларга киритиш учун учун зарур бўлган даврлар мобайнида улар қоплайдиган жорий операциялар бўйича мунтазам асосда даромад деб ҳисобланиши керак.
Давлат субсидияларини мақсадли маблағлар сифатида тан олиниши ҳисоблаш усулига кўра амалга оширилади.
Давлат субсидиялари молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботларда улар билан боғлиқ чиқимлар (харажатлар) билан нисбатини белгилаш учун зарур бўлган ҳисобот даврлари мобайнида даромадлар деб эътироф этилади.
