1-Mavzu: Analitik kimyo fani, tadqiqot doirasi, maqsadi va vazifasi Ma’ruza rejasi

Turli tahlil uslublarini taqqoslash. 

Uslub 

Konsentrats

iyalarning 

tahminan 

diapazoni 

(mol/l) 

Tahminiy 

aniqlik 

(%) 

Selektivl

ik 

Tahlilni

ng 

bajarilis

h tezligi 

Narxi 

Obyektla

r  

Gravimetriya 

10

-1

-10

-2 

0,1 

Past 

– 

o`rta 

Kichik 

Past 

Noorgan. 

Titrimetriya 

10

-1

-10

-4 

0,1 – 1 

Past 

– 

o`rta 

O`rta 

Past 

Noorg, 

org 

Potensiometriya 

10

-1

-10

-6 

2 

Yuqori 

Yuqori 

Past 

Noorgan. 

Elektrogravimetriya, 

Kulonometriya 

10

-1

-10

-4 

0,01 – 2 

O`rta 

Past  – 

o`rta 

O`rta 

Noorg, 

org

 

Voltampermetriya 

10

-3

-10

-10 

2 – 5 

Yuqori 

O`rta 

O`rta 

Noorg, 

org

 

Spektrofotometriya 

10

-3

-10

-6 

2 

Yuqori  – 

o`rta  

Yuqori 

– o`rta 

Past  – 

o`rta 

Noorg, 

org

 

Fluorimetriya 

10

-6

-10

-9 

2 – 5  

O`rta 

O`rta 

O`rta 

Org 

Atom spektroskopiya  10

-3

-10

-9 

2 – 10  

Yuqori 

Yuqori 

O`rta 

– 

yuqori 

Ko`p 

eleme

ntli 

noorg 

Xromatografiya 

10

-3

-10

-9

 

2 – 5  

Yuqori 

Yuqori 

– o`rta 

O`rta 

– 

yuqori 

Ko`p 

komp

onentl

i 

Org 

Kinetik uslublar 

10

-2

-10

-10 

2 – 10  

Yuqori  – 

o`rta  

Yuqori 

– o`rta 

O`rta 

Noorg, 

org 

 

Masalan,  xlor  –ionlarni  aniqlash  uchun,  AgCl  –kumush  xloridi  hosil  qilinadi. 

Cho`kmadagi analitning massa ulushi ma`lum, ko`rib chiqilayotgan misolda xlorid 

– ionlarning massa ulushi quyidagicha bo`ladi: 

 ω

Cl

-

 = M

rCl

/M

r AgCl

 = 35,453/143,32 = 0,24737 

---

(bunda M

r

 – nisbiy molekulyar massa). Shunday qilib, hosil qilingan cho`kmadagi 

xlor  –  ionlar  miqdorini  hisoblab  topish  oson.  Biroq  ko`pchilik  uslublar  nisbiydir, 

ya`ni  konsentratsiyasi  ma`lum  bo`lgan  eritma  uchun  hosil  qilingan  ma`lumotlar 

bilan  natijalar  taqqoslanishini  talab  etadi.  Masalan,  titrimetrik  tahlilda  analitni 

reagent  bilan  bo`lgan  reaksiyasining  stexiometriyasi  bilimidan  foydalaniladi. 

Xlorid  kislota  natriy  gidroksid  bilan  1:1nisbatga  quyidagi  tenglamaga  ko`ra 

reaksiyaga kirishadi.  

 

HCl + NaOH → NaCl + H

2

O 

Ushbu  reaksiyani  to`liq  kechishi  uchun  zarur  bo`lgan  natriy  gidroksid  

eritmasining  xajmini  o`lchash  mumkin.  Gar  eritmadagi  natriy  gidroksidining 

molyar konsentratsiyasi ma`lum bo`lsa, namunaga qo`shilgan NaOH ni (mol. dagi) 

miqdorini  hisoblab  topish  mumkin  (konsentratsiyani  hajmga  bo`lgan  ko`paytmasi 

kabi).  Shuningdek  namunadagi  HCl  ning  (mol.  dagi)  miqdorini  bilish  mumkin. 

Ammo buning uchun birinchi navbatda reagentning (natriy gidroksid) aniq ma`lum 

bo`lgan  konsentratsiyadagi  eritmasini  tayyorlab  olinishi  zarur.  Shunday  qilib, 

titrimetrik uslub nisbiy hisoblanadi.  

 

Asboblarga  oid  tahlil  usullarining  ko`plari  shuningdek  nisbiy  hisoblanadi. 

asbob  namunaning  qaysidir  fizik  xossalari  bilan  shartlanuvchi  analitik  signalni 

qayd  etadi.  Masalan,  spektrofotometrlar  yorug`lik  manbaining  elektromagnit 

nurlanishning  namuna  eritmasi  tomonidan  yutiluvchi  ulushini  o`lchaydi.  Bu 

kattalikni konsentratsiyasi bilan taqqoslash orqali nisbat berilishi mumkin. Boshqa 

so`z  bilan  aytganda,  tahlilning  asboblarga  oid  uslublarida  taqqoslash  namunalari 

yordamida graduirovka qilish talab etiladi.  

 

Analitik  signal  aniqlanuvchi  komponentning  konsentratsiyasi  bilan 

bog`langan 

bo`lishi 

mumkin. 

Graduirovka 

analitning 

ma`lum 

bo`lgan 

konsentratsiyadagi  eritmalari  seriyasini  tayyorlashdan  iborat  (qoidaga  ko`ra keyin 

ularni  tahlil  qilinuvchi  namunani  ishlashdagidek  xuddi  shunday  ishlovga  duchor 

etiladi),  ularning  har  qaysisi  uchun  analitik  signalni  analitning  konsentratsiyasiga 

bog`liq holda analitik signalni o`lchash va  graduirovka egri chizig`ini qurishdan 

iborat. Ushbu bog`liqlik yordamida signalning kattaligi bo`yicha analitni nomalum 

bo`lgan miqdori aniqlanadi. Zamonaviy asboblar kompyuterlar orqali boshqarilgan 

holda,  bu  operatsiyani  avtomatik  tarzda  o`tkazilishiga  imkon  beradi  va 

konsentratsiya qiymati ko`rinishidagi tugal natijani beradi.  

 

Analitik  signalning  kattaligiga  namunaning  matritsasi  tarkibi  ta`sir 

ko`rsatadi.  Shu  kabi  holatlarda  namunaning  matritsaga  oid  effektlarini  bartaraf 

etish  uchun  graduirofkani  standart  qo`shimchalar  uslubi  bo`yicha  amalga 

oshirilishi  lozim.  Bunda  namuna  eritmasining  alohida  porsiyalariga  analitning 

standart eritmasining ma`lum miqdori qo`shiladi, va qo`shimcha bilan shartlangan 

signalning  ortishi  o`lchanadi.  Qo`shimchalar  qo`shish  uslubidan  foydalanishga 

standart eritma analit joylashgan muhitda joylashadi. Graduirovkaning ushbu usuli 

alohida tahlil uslublarini ko`rib chiqilishida batafsilroq muhokama qilinadi.