Yozuv inson tafakkurining eng oliy kashfiyot- laridan biri hisoblanadi.
Yozuv -juda qadimiydir va vaqt jihatidan chegaralanmagan. Yozuv ko‘rinib turuvchi daliliy ashyodir.
Shu bilan birga bu yozuvlarning etnografik ahamiyati ham bor. Qadim zamonlarda turk xoqonlarining qabriga o‘lgan kishining tarjimai holi, qilgan ishlari, olib borgan urushlarini aks ettiruvchi bitik toshlar qo‘yar ekanlar. Shuningdek, bu yozuvlar qadimgi turk davlatining qurilishi, ijtimoiy tuzumi haqida ham ancha yaxshi tasavvur beradi.
Qadimgi turk yozuvi yodgorliklari dastlab O‘rxun va Enasoy (Shimoliy Mo‘g‘uliston) daryolari bo‘ylarida topilganligi uchun ularni O‘rxun-Enasoy yozuvlari deb atadilar. Keyinchalik bu yozuvlar G‘arbiy Yevropa run yozuvlariga o‘xshash bo‘lganligi uchun ularni runik yozuvlar nomi bilan ham yurgizdilar.
Runik yozuvlar (“O‘rxun-Enasoy” yozuvlari) alifbo (fonetik) yozuvning ancha takomillashgan turidir.
Yozuv orqali biz ajdodlarimizning ma’naviy durdonalaridan bahramand bo‘lish bilan bir qatorda, o‘zimiz yaratayotgan ma’naviy boyliklarimizni kelajak avlodlarga qoldiramiz.
Bu yozuvlarda tilda mavjud bo‘lgan har bir tovush uchun maxsus belgi qo‘llangan. 28 tovushni ifoda etish uchun alohida belgilar olingan. Shu jumladan, to‘rtta belgi unli tovushlar uchun (a-a“, i
o‘-u, o-u) ishlatilgan. Bundan tashqari, til oldi va til orqa (yumshoq-qattiq) d, y, l, n, q, s, t, r tovushlari uchun har biriga alohida-alohida belgilar (16 harf) ishlatilgan; shuningdek, (lt, nt, nch) tovush birikmalari uchun ham alohida belgilar olingan.
Bundan tashqari, ko‘pgina tovushlarning ifodasi bir necha shaklga ega bo‘lgan. Shunday qilib, runik yozuvlarda hammasi bo‘lib 72 belgi qo‘llangan.
asr oxirlarida, runik yozuvlardan tashqari, Sharqiy Turkistonda uyg‘ur yozuvi yodgorliklari ham topilgan, keyinroq uyg‘ur yozuvi yodgorliklari ham Markaziy Osiyo territoriyasida topildi. X-XV asrlarda yaratilgan bu yodgorliklarning ko‘pchiligi eski o‘zbek tilida yozilgan. Qadimgi uyg‘ur yozuvida bitilgan yodgorliklarning eng qadimgisi Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilik” asaridir. (“Vena nusxasi”).
Arab yozuvi
Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul-haqoyiq” asari, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”si, “Me’rojnoma” (XIV asr), Lutfiy va boshqa shoirlarning ayrim she’rlari, To‘xtamishxon va Temur Qutlug‘ning yorliqlari mana shu uyg‘ur alifbosida bitilgan.
Ma’lum tarixiy sabablarga ko‘ra, arab alifbosi Markaziy Osiyo xalqlarining yozuvlarini asta-sekin siqib chiqardi. Lekin bir qancha asrlar davomida arab yozuvi bilan birga Markaziy Osiyo xalqlarining (turk xalqlari va tojiklarning) yozuvlari ham ishlatilganligi ma’lum.
Bizning davrimizgacha yetib kelgan “Qutadg‘u bilik” (XI asr), “Hibbatul-haqoyiq” (XII asr) asarlarigina emas, balki XIV-XV asrlarda yaratilgan ayrim yodgorliklarning ham uyg‘ur yozuvida bitilganligi, hatto “Oltun yorug‘” yodgorligining XVII asr oxirlarida yozilganligi uyg‘ur alifbosining juda uzoq davrlargacha saqlanib kelganidan darak beradi.
Qanday bo‘lmasin, arab yozuvi mahalliy xalqlarning tiliga mos kelish kelmasligidan qat’i nazar, islom dini kirgan joylarda keng tarqalgan.
Arab yozuvida bitilgan eng qadimgi turk tillari yodgorligi (“Qutadg‘u bilik”ning uch nusxasidan ikkitasi, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari) XI asrga taalluqlidir.
O ‘zR Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish tog‘risida”gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritish haqida qaror qabul qildi.
Qarorga binoan, lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi 26 harf va 3 harflar birikmasidan iborat etib belgilandi.
O‘zbek xalqi bunyodga kelgandan beri yaratilgan yodgorliklarning deyarli hammasi mana shu arab alifbosidadir.
O‘zbek xalqi tarixida yaratilgan juda ko‘p yodgorliklarni har tomonlama o‘rganish, umuman, xalqimiz madaniyatini, adabiyotini, tarixini o‘rganish uchun arab yozuvini bilishimiz zarur bo‘ladi.
Arab alifbosiga asoslangan yozuv xalqimizning ming yillik tarixi davomida qo‘llanib keldi va 1930 -yili lotin alifbosi bilan almashtirildi. 1940-yilda esa rus alifbosiga o‘tildi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng o‘zbek tilining tovushlar tizimi, ohangdorligi va jilosini to‘la ifodalay oladigan yozuvga- alifboga o‘tish zaruriyati tug‘ildi.
1993-yil 2-sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” Qonun qabul qildi.
Bu alifbo 31 harf va 1 tutuq belgisidan iborat etib belgilandi. Yangi alifbodagi ba’zi harflar jahon aloqa-aralashuv (kommunikatsiya) tizimiga kirishimizda ma’lum qiyinchiliklar tug‘dirish mumkinligi hisobga olinib lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etdi.
Jumladan, tovush - harf munosabatiga bag‘ishlangan qism qayta yozilgan, morfologik tamoyilga asoslanish nisbatan ortgan: -gin, -gina qo‘shimchalari uch xil yozilishi qoidalashtirilgan;
juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo‘yiladigan bo‘lgan; tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga chiziqcha (-) qo‘yilishi yil va oylarni ko‘rsatuvchi arab raqamlariga ham tatbiq etilgan va boshqalar.
