|
Аҳмад Яссавийнинг ахлоқий қарашлари
Инсон камолоти ҳақида сўз юритган Яссавийнинг фикрича, инсон
ҳаёти нечоғлик ўткинчи, кулфат ва машаққатларга тўла бўлмасин, у
комилликка интилиши шарт. Камолот йўлига тушган инсонни виждон руҳий
оғриқларга гирифтор этиб, амалга юзма-юз қилиб қўяди, юракни қўрқув ва
гуноҳ, шубҳа ва ишонч оралаб ўтади. Уйғоқ виждон энг охирги
чегараларгача одамни ёлғизлантиради. Шундан бошлаб ўлим чекланади.
Абадиятга чинакам ишонч шундан туғилади. Бу виждоннинг ахлоқ билан
алоқаси йўқ. қонун қоидалардан йироқ. У эркин руҳ билан яшаш сирларини
очади, ақлий толиқишларини енгиб, мутелик занжирларини синдиради. Бу –
виждонни энг ноилож, энг кулфатли вазиятларда ҳам йўлсизликдан халос
этади. Бу шахснинг ўз виждонига бориш йўлидир. Шу йўлни топган
одамгина Худо томонга талпинади. Талпинган сари эса, ўзига нисбатан
муросасизликлари ортади:
Ҳақиқатни дарёсидин кечғоқ киши,
Ўзи мунглиғ, кўнгли синуқ, кўзда ёши,
Хорлик, зорлуқ, машаққатдур доим иши,
Дийдорини талаб қилиб топар, дўстлар.
дейди шоир.
Аҳмад Яссавий нодонликни ақлнинг кулфати ҳисоблайди. Нодонлик
ўзига хос ёвузликдир. Нодон – ақл жаллоди. Мана шунинг учун Яссавий
“Дуо қилинг, нодонларнинг юзин кўрмай”, дея ёлворган ва ўнлаб
ҳикматларни нодонликдан шикоятга бағишланган.
Аҳмад Яссавий инсон ҳаётидаги катта кураш нафсни таслим этишга
хизмат қиладиган курашдир. Нафсга мағлуб шоҳ – қул, нафсга устунликка
эришган ғариб шоҳдир.
Унинг таърифига биноан, нафс “ябон қушдек қўлга қўнмас” бир нарса.
Бу “қуш” ўз ҳоҳишича парвоз этаверса, одамни кундан-кун тўғриликдан
оздираверади.
Оқибатда эса:
Нафс йўлига киргон киши расво бўлур,
Йўлдин озиб, тойиб тўзиб гумроҳ бўлур.
Ётса-турса шайтон билан ҳамроҳ бўлур,
Нафсни тебкил, нафсни тебкил, эй бадкирдор!
17
Шоир нафс бандаларига қарата: “Нафсни тебкил, нафсни тебкил, эй
бадкирдор”, - деб мурожаат этади.
Яссавий “Аллоҳ дарди”ни ишқ ўтларида дилни ёқмоқ, покланиш
изтиробларим тамаь, ёлғон, макр, мансаб ва бойлик ҳирсларига қул
бўлмаслик деб тушунган.
Кўзум намлик, дилим ғамлик, ман аламлик,
Нечук илож айларимни билмом дўстлар.
Бу ҳастарда, надоматда ёшим оқиб,
Қаю тараф кетаримни билмом, дўстлар.
Инсон ҳақиқат қаршисида оёққа тура билиши, Аллоҳ олдида юзни ёруғ
этгандек, ўзлиги қаршисида ҳам қоматини букмаслиги шарт.
„Алло“ демакдан асосий мурод гуноҳ ва ёмонликни рағбатлантирувчи
„шайтон“дан қутилишдир. Манманлик, калтабинлик, кибр, „ҳойи-ҳаввас“
ҳисларини туб илдизлари билан суғуриб ташлаш лозим.
Яссавий “зоти билим либосидин маҳрум”, калтабин ва худпараст
кимсаларнигина нодон санамаган. Балки у „золимман – деб китоб ўқиб
„маьни уқмаслар“ фикрсизлик зулматидан руҳи симсиёҳ амалдорларни ҳам
ашаддий нодонлар сафига қўшади. Унингча, „улуғ кичик ёронлардан
адаб“нинг кетиши ҳам аввало нодонлик тазйиқидан. Шоир ҳалол ҳаромнинг
фарқига бора олмайдиган нафспараст халойиқ учун „малоикдин“ шарм
қилади. У „Оқил эрсанг, эранларга хизмат қилғил“ деганида „Муҳаббат
майдонида жавлон“ қилиб, „Ҳақиқатнинг дарёсидин гавҳар олғон“ мард
кишиларни эьтироф тутади. Бироқ ўзи шундай одамларни озлай-излай, охири
мана бундай ҳолатга етади:
Ер остиға қочиб кирдим нодонлардин
Илким очиб дуотилаб мардонлардин.
Ғариб жоним юз тасаддуқ донолардин,
Доно топмай ер остиға кирдим мано.
Аҳмад Яссавий донолик тўғрисидаги тушунчаси – идеал тушунча. Шунинг
учун доно, у, олимларнинг хушомади – ҳалимдек, хушомад орқали
олимликка эришмоқ – илм аҳлининг ихтиёрий равишда зулмкорлар сафига
қўшилувдир деб билган.
Аҳмад Яссавий учун саодат ва ҳақиқат ашёвий нарсаларга эга бўлиш
эмас. Булар ҳатто мақсад ҳам эмас. Унинг фикрича, ҳақиқат юракда, ҳақиқат
– руҳ; борлиқ; олам билан уйғунликка киришиш – олий саодат; саодат –
маьрифат нурларидан онг ва дилни тиниқлаштиришдир. Шоир ўз
мавжудлигини руҳ ва руҳий ҳаётдаги ўзгаришлар, тўлғанишлар,
юксалишлар орқали идрок қилмоқни хоҳлайди. У инсондаги ички
бойликларни муқаддас билган. Шунинг учун у, ташқи бойликларни, гуноҳ ва
мутелик “нархи”ни оширувчи ҳисоблаб уларнинг ҳар қандай туридан ҳазар
қилади.
Дунёдирлар молин кўриб ҳаво қилур,
Манманликда у даьвои худо қилур.
18
Шоир ижодига “Қуръон”дан ўтган ғоя ва образлар сезиларли мавқега
эга. Яссавий наздида тупроқ Аллоҳнинг мунаввар нури, сувнинг ёруғ ҳаёти,
ҳаво – буюклиги, олов – унинг ғазаби тимсоли.
Туфроқ – Ватан. Туфроқ неча асрлардан бери буюк фарзандларини ўз
қучоғига босиб келаётган мушфиқ замин. Шунинг учун биз уни эьзозлаб Она
Ватан деймиз. Шу сабабли ҳам Аҳмад Яссавий:
Бошим туфроқ, ўзим туфроқ,
Ҳақ васлига етарман деб руҳим муштоқ.
дейди ва инсонларни Ватан билан уйғунлашишга чорлайди. Инсон Ватан
билан уйғунлашса, у нафақат ўз элининг, балки олам эҳтиромога сазовор
бўлади. Бундай кишини эл тушунади, дунё танийди, улуғлайди.
Инсоний фазилат, ахлоқ-одоб, саховат, етимларга мурувват, эзгулик,
Ватан ҳақида Аҳмад Яссавий баён этган диний-фалсафий фикрлар ҳозирги
мустақиллик даврида ёш авлодни иймон-еътиқодли қилиб камол топтиришга
хизмат қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
