|
4.3.Bogpcha Yoshidagi bolalar bilish jarayonlarining rivojlanishi
Bogpcha Yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, xayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam beradigan opyinchoqlar, rangli kiyimlar, rangli xalqalar, qutichalar va shu singari opyinchoqlar berish maqsadga muvofikdir.
Bogpcha Yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ularning kopzga yaqqol tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qila olmaydilar.
Bogpcha Yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda idrok qilish qobiliyatiga ega bopladilar. Bolalar suratlarni idrok qilayotganlarida kattalar turli xil savollar bilan ularni tahlil qilishga oprgatishlari lozim. Bunda, asosan, bolalar diqqatini:
1. Suratning mazmunini (syujetini) topgpri idrok qilishga;
2. Suratning umumiy koprinishida har bir tasvirlangan narsalarning oprnini topgpri idrok qilishga;
3. Tasvirlangan narsalar oprtasidagi munosabatlarni topgpri idrok qilishga qaratish kerak.
Diqqat har qanday faoliyatimizning doimiy yopldoshidir. SHuning uchun diqqatning inson hayotidagi ahamiyati benihoya kattadir. Bogpcha Yoshidagi bolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bopladi. Bogpcha Yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning opsib borishi uchun opyin juda katta ahamiyatga ega. Opyin paytida bolalar diqqatlarini bir joyga topplab, opz tashabbuslari bilan mahlum maqsadlarini ilgari suradilar.
Bu Yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning opz oldiga qopygan yangi talablari asosida takomillasha boradi. Maktabgacha Yoshdagi bolalarning xotirasi koprgazmali, obrazli boplishi bilan xarakterlidir. Bolada kopproq ixtiyorsiz esda qoldirish va ixtiyorsiz esga tushirish ustunlik qiladi. Bola sopzlarni hech qanday mahnosiz takrorlayveradi. Ammo keyinchalik, kattalarning tahsirida, ixtiyoriy esda qoldirish ham asta-sekin rivojlana boradi. Bola ravshan va emotsional rang-barang materialni oson esda qoldiradi.
Uch yashar bola taassurotlarini bir necha oy davomida esda saqlab tura olishga qodirdir. Xotiraning opsishiga opyinlar, turli mashgpulotlar, shehr yodlash, ertak va hikoyalar aytish hamda sayr paytida kuzatish ishlarini olib borish yordam beradi. Ushbu Yoshdagi bolalar yangi sopzlarni ham, hatto chet tillardagi sopzlarni ham osongina eslab qoladilar. Lekin, bolalar materialni oson esda qoldirsalar ham, ular koppining mahnosiga yaxshi tushunmaydilar va ulardan nutqda foydalanishga qiynaladilar. Kattalarning vazifasi bolalarning mumkin qadar kopproq sopzlarni va tasavvurlarni eslab qolishigagina emas, balki ular uchun tushunarli, foydali boplgan
turli bilimlarni egallashiga erishishdan iborat. Bolalar bu xildagi bilimlardan opz opyinlarida, rasmlarida, ustozlari yoki kattalar bilan suhbatda foydalanadilar, bu
bilimlar ularning aqliy va axloqiy opsishlari uchun xizmat qiladi.
Bogpchagacha boplgan Yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat ustunligicha qolaveradi. Masalan, bola juda berilib ertak eshitayotgan boplsa ham, xonaga birov kirib qolsa, uning diqqati ixtiyorsiz shu ertakdan chalgpiydi. Bogpcha Yoshidagi bolalar opzlari uchun ahamiyatga ega boplgan, ularda kuchli taassurotlar qoldiradigan va ularni qiziqtiradigan narsalarni beixtiyor eslarida olib qoladilar.
Bogpcha Yoshidagi bolalarning tafakkuri va uning rivojlanishi opziga xos xususiyatga ega. Tafakkur bolaning bogpcha Yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bogpcha Yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan koppayishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi rivojlangan boplishi, uchinchidan esa, bogpcha Yoshidagi bolalarning erkin, mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega boplishlaridir.
Bogpcha Yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tugpilishi, ular tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola opz savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik sopna boshlaydi.
Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolish va natijada turli savollarning tugpilishi tufayli paydo bopladi. Koppgina ota-onalar va ayrim tarbiyachilar agarda bolalar ortiqroq savol berib yuborsalar, «kopp mahmadona boplma», «sen bunday gaplarni qaerdan oprganding», deb koyib beradilar. Natijada bola opksinib, opz bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ayrim tortinchoq bolalar esa hech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashgpulotlar va sayohatlarda kattalarning opzlari ham savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan boshlanadi. SHuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayohatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, analiz hamda sintez qilib koprishga intiladilar. Agar 2 yashar bolaning sopz boyligi taxminan 250 tadan 400 tagacha boplsa, 3 yashar bolaning sopz boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, 7 yashar bolaning sopz zahirasi 4000 taga etadi. Demak, bogpcha Yoshi davrida bolaning nutqi ham miqdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Bogpcha Yoshidagi bolalar nutqining opsishi oilaning madaniy saviyasiga ham kopp jihatdan bogpliq.
Kattalar bolalar nutqini opstirish bilan shugpullanar ekanlar, bogpcha Yoshidagi bolalarning bahzi hollarda opz nutq sifatlarini topla idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham hali topla takomillashmagan buladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng muhim shartlaridan biri, bola bilan topla va topgpri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
