1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

3.3.Ilk bolalik davrida jismoniy rivojlanish

Ilk bolalik davri: gopdaklik davridan sopng rivojlanishning
yangi bosqichi - ilk bolalik (1-3 Yosh) davri boshlanadi.

Ilk bolalik davri bola hayotidagi eng ahamiyatga molik, uning kelajakdagi
psixologik rivojlanishini belgilab beruvchi muhim davr hisoblanadi. Bu davrdagi rivojlanishning asosini bolaning topgpri yurishi, muloqotga kirishishi va predmetli faoliyatni egallash xususiyatlari tashkil etadi. Tikka va topgpri yura olish imkoni bolani, doimiy ravishda yangi mahlumotlarni egallashga zamin bopladi. Bu Yoshdagi bolalar opz xatti-harakatlari bilan juda faol va kattalar bilan muloqotga kirishishga intiluvchan bopladilar.

Yurishni oprganish bolaning jismoniy opsishi uchungina emas, balki uning psixik taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Bolaning mustaqil harakat qilishi – yurishi tufayli kopplab predmetlarga duch keladi, ularning nimalarga ishlatilishini «amal»da koprib biladi va opzi ham ulardan kerakli oprinda foydalana boshlaydi. Bola yurishni oprgangach, fazoni ham bila boradi. Kichkintoy bolalar «yaqindagi» fazoni qopllarining harakati yordamida bilib oladilar, bunda kopz ham ishtirok eta boshlaydi. Bogpcha­gacha Yoshdagi bola «uzoqdagi» fazoni orientirovka qila bosh­laydi. Bola yura boshlaganda, opz oyogpi yordamida masofa va yopnalish bilan tanishadi, uning kopz, qopl va oyoqlarining opzaro kelishib harakat qilishi, boshlangpich kopz oplchovi opsadi hamda masofa va predmetlarning turgan joylarini birmuncha aniq aytib berish kopnikmasi vujudga keladi.

Bogpchagacha boplgan Yosh davrining birinchi yarmida bolalar predmetlar bilan harakat qilib, tanishib boradilar. Harakatlarning barcha koordinatsiyasi bolada barqaror diqqatning rivojlanishiga, idrokning aniq boplishiga va iroda kuchining opsishiga olib keladi. Ammo bolalarning harakatlari kattalarning harakatlariga taqlid qilish xarakteriga ega bop­ladi. Biror bir harakatni opz vaqtida opzlashtirishi bilan bola uni asta-sekin mustaqil bajara boradi, bu harakat unda dadillik, ishonch va sabr-matonatlilik kabi ijobiy hislatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Bola hayotining uchinchi yilida, yahni organizmning intensiv opsishi va rivojlanishi davrida harakatlarning kam boplishi bolaning umumiy opsishi­ga salbiy tahsir etadi. SHu sababli asosiy harakatlar (yurish, yugurish, predmetlarga tirmashib chiqish) bilan birgalikda, qopl harakatlariiing ham topgpri va opz vaqtida rivojlanishi haqida gpamxoprlik qilish zarurdir. Bolaning harakatlarini asosan uning kundalik faoliyati jarayonida opstirib borishga ehtibor berish kerak. Masalan, mustaqil ravishda yuvinish, kiyinish, ovqatlanish, gigienik mashqlar, opyin va boshqalar.

Hap xil harakatlarni bajarish va predmetlar bilan harakat qilish tevarak-atrofdagi olamni bilishga olib keladi. Bola predmetlarning fazodagi oprni, joylanishi, sifati, haj­mi, shakli va holatlari bilan tanishadi. Bularning hammasi sezgi organlarining opsishiga ijobiy tahsir etadi. Bir Yoshlik bola nisbatan yaxshi rivojlangan sezgirlikka egadir. Bola bogpcha davrining boshlanishida bahzi tovushlarni, opziga yaqin kishilarning ovoz tempini aniq ajrata oladi, bahzi bir narsalarning tahmi va hidini farq qiladi, ranglarni taniy boshlaydi. Bu Yosh davrida koprish va eshitish analizatorlarining rivojlanishi ayniqsa yuksak darajaga etadi. Bo­la asosiy ranglarni bir-biridan farq qiladi. Lekin bolaga ranglarning nomini aytishga qaraganda, ularni bir-biridan ajratish osonroqdir. Bolalar ranglarni bilsalar ham, bu sohadagi opz bilimlaridan etarli darajada yaxshi foydalana olmaydilar. Bolalar qizil rangni osonlik bilan ajrata oladilar-u, binafsha rangni ajratishda koppincha yanglishadilar. Koppincha bolalar har bir rangning tusini, tovlanishini yaxshi ajrata olmaydilar.

Bu Yoshdagi bolalar uchun idrok qilinayotgan predmet obrazlarining bir-biriga opxshashib ketishi xarakterlidir. Masalan, ular olmani biladilar, olma bolaga bir butunligicha tanish, lekin bola olmaning rangini ham, shaklini ham alohida holda ajrata olmaydi. predmetni har tomonlama kopra bilish, yahni uni qismlarga ajratish, belgi va turlariga qarab farqlash — uni analiz qilish demakdir. Bu esa bolaga butunlikni tushunish imkonini beradi. SHu sababli, bolalarni yangi predmetlar bilan tanishtirganda, ularni bir-biridan ajratib turadigan shakli, rangi va qismlariga ehtibor berish lozim. Mana shunday tarbiyaviy tahsir natijasida bolalarning predmetlar haqidagi tasavvurlari opsadi. Bola bir yarim Yoshga borganda, opzlari tez-tez uchratib turgan predmetlarni, ularning rangi, hajmi, shaklining opzgarishidan qathiy nazar, xatosiz tanib oladilar. Bola ikki Yoshga toplay deganda, tanish kuy va tovushlarni bilib oladi. Borliqni bilish jarayonida bola opz hayotida va tevarak-atrofidagi kishilar turmushida oprnatilgan tartibni tushuna boshlaydi. Bu olamni bilishning eng muhim tomoni boplgan zamon - vaqtni bilib olishi uchun asos bopladi. Bolaning organizmi mahlum tartibga kopnika boshlaydi, bu vaqt bilan tanishishdagi dastlabki qadamdir. Keyinchalik bolalar tabiat hodisalari va odamlarning kundalik hayoti singari tushunchalarni anglay boshlaydilar. Albatta, buning uchun kattalar bolalarning ehtiborini hayotning muhim belgilariga qaratishi lozim. Bolaning har bir sezgan va idrok etgan narsalari opziga xos sezgilar bilan mustahkamlanishi kerak. Sopz bolaning koprayotgan predmetlarini tushunib olishini osonlashtiradi, predmetni sopz yordamida bilib olish kopz va quloq ishini kuchaytiradi.

Bolaning aqliy jihatdan opsishida makon va zamon haqidagi tushunchalarni anglashga yordam beradigan sopzlarni opzlashtirib olishi muhimdir. predmetlar oprtasida mavjud boplgan har xil fazoviy belgilarning (masalan, katta oraliq, tor oraliq) va turli fazoviy munosabatlarning nomlarini (opngda, chapda, orqada, bir qatorda) bilib olish natijasida bolalar predmet­lar oprtasidagi bu munosabatlarni ajratib olishga oprganadilar. SHu tariqa, nutq predmetlarning belgilarini differensiyalash va umumiylashtirish vositasi boplib xizmat qiladi. Lekin, shu bilan bir qatorda, sopz birinchi signal sistemasi bilan bevosita bogplanmogpi lozim. Ikki-uch yashar bolalardagi idrok opzining etarli darajada opsmaganligi va beqarorligi bilan ajralib turadi hamda bir kuzatish obhektidan ikkinchi kuza­tish obhektiga tez-tez kopchib turishi bilan xarakterlanadi. Yaltiroq, chiroyli, kopzga tez tashlanadigan predmetlar bola diqqatini opziga jalb qiladi. Bogpchagacha boplgan Yosh davridagi bolalar idroklarini qopyilgan vazifa asosida tashkil eta olmaydilar, ulardagi bu xil idrok juda qisqa muddatli bop­ladi. Opzlaridan uzoqda turgan predmetlarni idrok qilishda ayniqsa kopp xato qiladila. Bolada idrok asta-sekin mustaqillashib, mahlum maqsadga tayangan bopladi, kuzatuvchanlik rivojlana boradi. Bola opzini qiziqtirayotgan narsaga uzoq vaqt qarab, uni kuzatishi, opsha predmet topgprisida biror narsani soprashi mumkin.

Lekin bola hali predmet va hodisalarni har tomonlama kuzatib, uning asosiy, muhim tomonlarini ajratib, ayrim elementlarini opzaro bogplab olishning uddasidan chiqa olmaydi. Bolada kuzatuvchanlikni opstirishda sayr va ekskursiyalar muhim ahamiyatga egadir. Bunda bolalar kattalarning rahbarligida tevarak-atrofdagi predmet va hodisalarda opzlari uchun yangi boplgan muhim va qiziqarli narsalarni aniqlashga oprganadilar. Rasmlarga qarash, opsimlik va hayvonlarni parvarish qilish idrokning opsishiga juda yaxshi tahsir etadi.