1. Mashina va mexanizm nazariyasi fanining umumiy holatlari. Mashinaning blok-sxemasi

Mexanizmning tuzilishi.

Yuqorida keltirilgan mexanizm tushunchasini umumlashtiramiz. Mexanizm – bu maqsadga muvofik xarakatlanuvchi bir-biri bilan bog‘langan jismlar sistemasi. Mexanizmdagi jismlarni zveno, xarakatdagi bog‘lanishni – kinematik juft deyiladi. Zveno – bu bitta detal yoki mexanizmda aniq harakat qiladigan bir nechta detallarning qattiq bog‘langan sistemasi. Zveno sxematik ravishda ko‘rsatiladi. Ba’zi hollarda zvenolarning sxemasi konstruksiyasidan farqli bo‘ladi, bunda injener zveno konstruksiyasida uning sxemasini yaxshi ko‘rishi kerak. 1.2- rasmda tishli g‘ildirak va shatun zvenosining sxematik ko‘rinishi tasvirlangan. Tishli g‘ildirakning eng asosiy elementlaridan tish gardishi, doira va gupchak, sxemada tasvirlangan, shatunda esa asosiy elementlar – sterjen va boshqa zveo bilan bog‘lash uchun ikkita teshikcha tasvirlangan.

1.2-rasm.

Kinematik juft – nisbiy harakat qiluvchi ikki zvenoning bog‘lanishi. Kinematik juftlar har xil turda bo‘ladi. Ularning turlarini ko‘rib chiqamiz.

Kinematik juft turlari. Zvenoning harakatida juftlik vujudga keltiradigan bog‘lanish shartlari soni bo‘yicha kinematik juftlar bo‘linadi. Zveno fazoda oltita erkinlik darajasiga ega, bu degani, dekart koordinat sistemasida 6ta harakat qiladi. Agarda bu zvenoni kinematik juft yordamida boshqasi bilan bog‘langanda, uning harakati ma’lum miqdorda cheklanadi. Bu cheklanishlarni bog‘lanish, qolgan harakatni harakatchanlik deyiladi. Bog‘lanishlar soni va harakatchanlik yigindisi oltiga teng. Kinematik juftlar bog‘lanishlar soniga qarab klasslarga bo‘linadi, misol, zveno harakatiga bitta bog‘lanish qo‘yilgan bo‘lsa birinchi klass kinematik juft, agarda ikkita bog‘lanish qo‘yilgan bo‘lsa, ikkinchi klass kinematik juft deyiladi va h.k. 1.1. tablitsada kinematik juftlarning klassifikatsiyasi misollar tariqasida keltirilgan. Misol, uchinchi klass kinematik juft fakatgina sfera kurinishida bo‘lmasdan, konstruksiyasi bo‘yicha tekislikdan iborat bo‘lishi mumkin. Tablitsani to‘laroq ko‘rib chiqamiz. Birinchi klass kinematik juft zveno harakatiga bitta bog‘lanishni qo‘yib, beshta harakati qoldiriladi. Tablitsada shunday kinematik juft keltirilgan, uni “shar-tekislik” deyiladi va uning konstruktiv tuzilishi oxiri sferik ko‘rinishidagi yumaloq sterjen richag bilan kontaktda bo‘ladi.